جاوید راحل
بخش دوم
۲. ۲. وضعیت مصر در زمان شکل گیری جنبش اخوان المسلمین
بی‌شک، مصر در تاریخ گذشته خود، در میان کشورهای عربی، نقش ویژه‌ای داشته‌است. اهمیت مصر، آنجایی بیشتر رخ می‌نماید که از یک‌سو، به عنوان مرکز ثقل اندیشه‌های سیاسی و مذهبی در جهان عرب و از سوی دیگر، محل اصلی ظهور ناسیونالیسم عربی در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم و بالاخره جولانگاه اصلی مبارزه با اسرائیل و حمایت از مبارزات ضد صهیونیستی جنبش مقاومت مردم فلسطین بوده است. پیشگامی مصر در میان کشورهای عربی در دو حقیقت اصلی نهفته است: قرار گرفتن مصر به عنوان مهد اصلی نشر جنبش فکری ناسیونالیسم عربی به رهبری جمال عبدالناصر و خیزش جنبش‌های اسلامی به رهبری گروه‌های اسلامی و اصلاح طلب.
۱. ۲. ۳. جغرافیای سیاسی کشور مصر
مصر از جمله کشورهای شمال آفریقاست و با مساحتی معادل ۱۰۰۱۴۴۹ کیلومتر مربع، بیست و سوم هشتمین کشور جهان به شمار می‌رود. در منطقه مایل به گرم واقع شده و دارای حکومت جمهوری می باشد. نژاد مردم این کشور، عموما قبطی و سامی بوده و ۹۲ فیصد جمعیت آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند. زبان رسمی، عربی و واحد پول این کشور «لیر مصری» می‌باشد. مصر دارای سرزمین عمدتا کم ارتفاع و جلگه‌های آن در اطراف رود نیل و دلتای آن، قرار دارد. این کشور در کنار دریاهای مدیترانه و سرخ و در همسایگی کشورهای لیبی در غرب، سودان در جنوب و فلسطین اشغالی در شمال شرقی واقع شده است.
۲. ۲. ۲. جمعیت کشور مصر
مصر بالغ بر ۵۲۴۲۶۰۰۰ نفر(سال ۹۱) جمعیت داشته و از نظر توزیع جمعیت، ۴۵ % مردم این کشور در شهرها و ۵۵ % آن در روستاها زندگی می‌کنند. تراکم جمعیتی این کشور ۹/۴۱ کیلومتر مربع می باشد. ۶/۳۱ جمعیت آن را افراد زیر ۱۴ سال، ۵/۶۵ افراد بین ۱۵ – ۵۹ سال و ۹/۲ % جمعیت را افراد بالای ۶۰ سال تشکیل می‌دهند. متوسط عمر برای مردان ۶/۵۳ و برای زنان ۸/۵۶ سال می‌باشد. میزان زاد و ولد ۷/۳۷ در هزار و میزان مرگ و میر ۸/۱۱ (در هزار) است. متوسط رشد جمعیت آن ۳/۲ درصد می‌باشد.
مهمترین شهرهای این کشور از نظر جمعیت، قاهره با ۵۰۸۴۴۶۳ نفر، اسکندریه با ۲۳۱۸۶۵۵ نفر، جیزه با ۱۲۴۶۷۱۳ نفر، شبراءالخیمه با ۳۹۳۷۰۰ نفر، محله الکبری با ۲۹۲۸۵۳ نفر، طنطا با ۲۸۴۶۳۶ نفر و بالاخره پرت سعید با ۲۶۲۶۲۰ نفر می‌باشد.
۳. ۲. ۲. وضعیت اقتصادی
مهمترین صنایع این کشور، نساجی، شیمیایی، نفت، سیمان، فلزکاری، فولادسازی و محصولات کشاورزی است. نیروی کار این کشور، بالغ بر ۱۳ میلیون نفر است که ۱۳ % آن در صنایع، ۲۴% در کشاورزی و ۲۴% در خدمات مشغول به کار هستند. میزان تولید ناخالص ملی (۱۹۷۸ م) بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار و در آمد سرانه آن ۴۹۲ میلیارد دلار بوده که ۲۲ % آن از منابع و ۳۰ % از کشاورزی می‌باشد. هزینه‌های نظامی آن در سال، ۷/۳ % و آموزش و پرورش نیز ۳/۵ درصد تولید نا خالص ملی را به خود اختصاص داده است. سالانه در حدود یک میلیون نفر، توریست از این کشور دیدن می‌کنند.
۴. ۲. ۲. امتیازات جغرافیایی
از مهمترین ویژگی‌های جغرافیایی این کشور، میتوان به رود نیل اشاره کرد که با ۶۶۷۱ کیلومتر طول که از سد آسوان در جنوب تا قاهره در شمال، در یک دره حرکت می‌کند وسپس وارد دلتای نیل می‌شود و فلات صحرایی را به دو صحرای غربی که با ۳۶۲۸۰۰ مایل مربع وسعت، تا مرز لیبی امتداد دارد و صحرای شرقی که تا دریای سرخ و کانال سوئز و خلیج عقبه امتداد دارد، تقسیم می‌کند. همچنین صحرای سینا با ۲۳۰۰۰ مایل مربع وسعت، سومین صحرای بزرگ مصر است. کاترین بلندترین قله این کشور، در جنوب صحرای سینا واقع و دارای ۸۶۶ پا ارتفاع است.
۵. ۲. ۲. چهره سیاسی و آموزشی مصر
قانون اساسی این کشور، در سال ۱۹۷۱ تدوین گردیده است و قوه مقننه آن از مجلسی به نام «مجلس خلق» با ۳۹۲ عضو تشکیل می‌شود. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، مصر از ۲۵ فرمانداری شکل می‌گیرد. فعالیت احزاب در این کشور، محدود بوده و احزاب عمده آن، عبارتنداز: حزب دمکرات ملی، (NDP)، احزاب سوسیالیست کارگر، سوسیال لیبرال و کمونیست. حدود ۴۴ % مردم، باسواد و ۴۳ % نوجوانان ۱۵ – ۱۹ ساله، در مدارس مشغول به تحصیل می باشند و به طور متوسط، برای هر ۳۱ دانش آموز یک معلم وجود دارد. روزانه، تقریبا ۱۴ نشریه با تیراژی حدود ۴۲۸۴۰۰۰ و سرانه ۱۰۲ روزنامه برای هر هزار نفر در سال منتشر می‌شود.
۳. ۲. حوادث مهم تاریخی
از لحاظ فرهنگی، مصر از نوادر کشورهای عربی است که قدمت آثار باستانی آن به ۵۰۰۰ سال قبل بر می‌گردد. اهرام سه گانه مصر، ظهور و سقوط فراعنه مقارن با ظهور موسی پیامبر بنی اسرائیل، تصرف مصر به وسیله امپراتوری عثمانی در سال ۹۳۳ قمری، تشکیل حکومت مستقل فاطمیان در قرن چهارم که و به مدت ۵ قرن در مصر حکومت کردند، کشمکش‌های اول عثمانی، فرانسه و انگلیس بر سر کانال سوئز، تسخیر مصر از سوی ناپلئون در سال ۱۷۹۸، افتتاح کانال سویز در سال ۱۸۶۹، اعلام رژیم جمهوری در سال ۱۹۵۴ از سوی ژنرال محمد نجیب، جنگ شش روزه مصر و اسرائیل که طی آن تمام صحرای سینا و نوار غزه به وسیله اسرائیل اشغال شد، انعقاد پیمان صلح کمپ دیوید با رژیم اسرائیل و بالاخره، ترور رئیس جمهور این کشور در سال ۱۹۸۱ م از حوادث مهم و تاریخی این کشوربه شمار می‌آیند.
به‌ندرت میتوان در جهان، مکانی مناسب‌تر از خاورمیانه و شمال آفریقا یافت که در آن مفید بودن دیدگاه‌های جغرافیای سیاسی را به معرض آزمایش گذاشت. در سال‌های اخیر، هیچ نقطه‌ای با این وسعت، نتوانسته است به اندازه خاورمیانه و شمال آفریقا توجه همراه با نگرانی جهانیان را به خود جلب کند. حال چرا باید این منطقه، صحنه این همه خشونت و تغییر سیاسی باشد؟ و چه چیز باعث شده که این منطقه، مرکز توجه قدرتهای بزرگ شود؟ به نظر می‌رسد از عوامل اصلی‌ای که کشور مصر را مهد جنبش‌های اسلامی و ملی کرده است، موقعیت مهم و استراتژیک جغرافیایی و اکولوژیکی این کشور می‌باشد.
۱. ۳. ۲. جنبش اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی
سیدجمال الدین اسدآبادی از بزرگ مصلحانی است که از اول محرم سال ۱۲۸۸ قدم به مصر گذاشت و به مدت هشت سال، پر برکت‌ترین و سودمندترین ایام زندگی خود را در این کشور سپری کرد. او طی این مدت، بذر اصلاحات را در این سرزمین افشاند، به طوری که آثار آن پس از گذشت صدواندی سال هنوز هم مشهود است.
۱) شخصیت سید جمال
یکی از علل عمده موفقیت سیدجمال، همانا شخصیت برجسته و ویژگی‌های فردی وی می‌باشد. او علاوه بر استعدادهای طبیعی و خدا دادی، دارای بصیرت، قدرت ابداع و ابتکار و محیط بر هدف خود بود. وی فیلسوفی بلند مرتبه، سخنرانی نافذ، دانشمندی مجهز به علوم جدید و قدیم، آشنا به زبان فرانسه، انگلیسی، عربی و فارسی بود. هوش و فراستی بلند داشته و در حل مشکلات، از چنان قدرتی برخوردار بود که در همان نظر اول، مجدانه و با اقتدار کامل گره مشکل را می‌گشود. وی همه وجود خود را وقف اسلام و مسلمین کرده بود و از حوادث روزگار بیمناک نبود.
بهره سیدجمال از علوم قدیمه، شامل صرف و نحو، تفسیر، حدیث، اصول، کلام، منطق، حکمت الهی و طبیعی، ریاضی، طب، تشریع، نجوم، که عمدتا در طول چهار سال اقامت خود در نجف به دست آورد، در حد اعلی بود. علوم جدید را، که عموماً پس از مراجعت از نجف و سفرش به هند، که یک سال و اندی به طول کشیده بود، کسب کرد که مجموعه اینها شخصیتی بی نظیر را در وی شکل داده بود.
۲) شیخ محمد عبده
یکی از بزرگ مصلحان جهان عرب و اهل سنت در سده اخیر، شیخ محمد عبده است. وی در یکی از دهکده‌های غربی مصر (بحیره) در سال ۱۲۶۶ هجری قمری متولد شد. نام پدرش عبده بود که بر نام شیخ افزوده می‌شود. وی تا سن ده سالگی از نعمت دانش محروم بود، از این پس در منزل پدر خویش، خواندن و نوشتن را آموخت و آن گاه برای حفظ قرآن کریم به مدت دو سال به مکتب فرستاده شد.
وی پس از اخذ پایان‌نامه از الازهر، در سال ۱۲۹۴ شغل معلمی را پیشه خود ساخت و پس ازاندکی از جانب نخست وزیر وقت (ریاض پاشاه) سر دبیر روزنامه رسمی «الوقایع المصریه» گردید و از این طریق شروع به تبلیغ افکار و عقاید اسلامی نمود.
۳) محمد رشید رضا (۱۳۵۴ –ه ۱۳۸۲ ه. ق)
محمد رشید بن علی رضا بن محمد قلمونی، مرید و شاگرد شیخ محمد عبده، اهل شام بود، ولی عمر مفید خود را در مصر سپری کرد. وی نویسنده، عالم به حدیث، ادبیات، تاریخ و تفسیر و مصلحی نامدار و از شخصیت‌های موسوم به سلفیه (اصل‌گرایی) بود. رشید رضا از همان اوان کودکی، به کشور مصر سفر کرد. در سال ۱۲۳۲ با شیخ محمد عبده آشنا شد و در کلاس درس او به تحصیل علوم پرداخت و پس از طی مراحلی از علوم اسلامی، مدتی شیوه زهد و گوشه نشینی اختیار کرد.
خلاصه مصلحان دینی و افکار جدید در فضا و احوالی شکل گرفتند که مصر از آن رنج می‌برد و میتوان در ذیل خلاصه کرد:
رواجی دینی و گسترش افکار روشنفکران و تحصیل کردگان، به ویژه فکر علما نیت و دنیامداری SCOLARISM پس از پیروزی آتاتورک در ترکیه. لغو خلافت و نیز برانگیخته شدن احساسات ملی مصریان بر ضد استعمار بریتانیا.
تمایل عموم مردم مصر به اصلاح اوضاع داخلی کشور. فساد حکومت و مداخلات توهین آمیز مأموران انگلیسی در امور کشور مصر. فقر عمومی و مجموعه این عوامل باعث شد که کم کم مردم مصر، از اسلام بیگانه و دستخوش عقاید باطل و فریفته ظواهر تمدن غرب شوند. از این‌رو، جنبشی به نام «اخوان المسلمین» به انگیزه ایجاد جبهه‌ای متحد، علیه انگلیس، در اسماعیلیه تشکیل گردید و در مدت زمان کوتاهی، گسترش یافته و در دیگر کشورها از جمله، سوریه، عراق و… شعبه‌هایی ایجاد کرد. پس از مدتی مرکزیت آن از اسماعیلیه به قاهره منتقل شد که با استقبال گرم مردم رو به رو گشت و تا زمان، حسن البنا، رهبر این جنبش، با سخنرانی‌های تند و ضد استعماری خود، شعار خود را در «اسلام عقیده» عبادت، وطن، ملت، اخلاق، نیرو، سرمایه، فرهنگ و قانون همه مسلمانان است» خلاصه کرده و بدین طریق جدا نبودن دین از سیاست را اعلام نمود.
