نویسنده: محمد نوید دانشپور
نوع نوشته: تحلیل
در ماه‌ها و سال‌های اخیر، تجارت میان گروه طا- لبان و پاکستان دستخوش تغییرات چشمگیر و پرنوسانی بوده است.
داده‌های رسمی، گزارش‌های رسانه‌ای و اظهارات نهادهای بازرگانی نشان می‌دهد که سطح مبادلات میان دو کشور نه تنها با کاهش‌های بی‌سابقه روبه‌رو شده، بلکه هم‌زمان دوره‌های کوتاه‌مدت رشد نیز تجربه کرده است. این وضعیت، چشم‌انداز مبادلات دوجانبه را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.
در هشت ماه اخیر، بنا بر گزارش روزنامه «نیشن»، تجارت ترانزیتی گروه طا-لبان و پاکستان بیش از ۷۰ درصد کاهش یافته است.
حجم مبادلات از ۲.۲ میلیارد دالر به ۷۵۴ میلیون دالر تنزل کرده که این سقوط بی‌سابقه، نشانه جدی از بی‌اعتمادی در روابط تجاری دو کشور است. یکی از دلایل اصلی این کاهش، بسته بودن مکرر گذرگاه‌های مرزی مانند تورخم و دیگر گذرگاه‌ها عنوان شده است.
با وجود این، اتاق مشترک تجارت خراسان‌افغانستان و پاکستان آمار متفاوتی ارائه کرده و گفته است حجم تجارت در سال ۲۰۲۴ از ۲.۵ میلیارد دالر به ۱.۲ میلیارد دالر کاهش یافته است. این اختلاف آمارها به نبود یک نظام شفاف محاسباتی و تداخل دیدگاه‌ها درباره ترانزیت، صادرات و واردات بازمی‌گردد.
با این حال، همگان بر سر کاهش محسوس حجم تجارت متفق‌القول‌اند.
عوامل اصلی این افت، در نبود سیاست‌های تجاری پایدار، محدودیت‌های بانکی، فشارهای اداری و امنیتی بر تاجران و همچنان تأخیر در صدور ویزا برای بازرگانان خراسان‌افغانستان خلاصه می‌شود.
تاجران خراسان‌افغانستان بارها شکایت کرده‌اند که شرایط نامساعد در بندر کراچی آنان را وادار به انتقال مسیرهای ترانزیتی به ایران کرده است.
در همین حال، برخی منابع نشان داده‌اند که نزدیک به ۷۰ درصد تجارت ترانزیتی خراسان‌افغانستان اکنون از مسیر بندرهای چابهار و بندرعباس ایران انجام می‌شود. این تغییر مسیر نه تنها بازارهای پاکستان را متضرر ساخته، بلکه حدود ۲۰ هزار شغل در گمرک‌ها و بازارهای ترانزیتی آن کشور را نیز تهدید کرده است.
اما این همه ماجرا نیست. داده‌های رسمی بانک مرکزی پاکستان در سال مالی ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که صادرات پاکستان به خراسان‌افغانستان ۳۸ درصد افزایش یافته و به بیش از ۷۷۳ میلیون دالر رسیده است. واردات این کشور از خراسان‌افغانستان نیز ۱۱۶ درصد رشد داشته و به حدود ۲۶ میلیون دالر رسیده است. این ارقام، در تضاد با گزارش‌های کاهش کلی تجارت است و بار دیگر اختلاف در آمارها را برجسته می‌کند.
وزارت صنعت و تجارت گروه طا- لبان نیز اعلام کرده که در نیمه اول سال ۲۰۲۵، سطح مبادلات به حدود یک میلیارد دالر رسیده است. در این میان، صادرات خراسان‌افغانستان به پاکستان ۲۷۷ میلیون دالر و واردات از آن کشور ۷۱۲ میلیون دالر بوده است.
این آمار بیانگر آن است که علی‌رغم کاهش‌های بزرگ در بخش ترانزیت، سطح تجارت دوجانبه به‌طور کامل فرو نپاشیده است.
از سوی دیگر، در ماه اپریل ۲۰۲۵ حجم تجارت میان دو کشور به ۱۱۹ میلیون دالر رسید که نسبت به ماه گذشته ۲۳ درصد افزایش یافته بود.
این رشد کوتاه‌مدت، امیدواری‌هایی درباره ظرفیت نهفته در روابط تجاری دو کشور ایجاد کرد.
اما در مقایسه سالانه، سرعت رشد بسیار کندتر از قبل گزارش شد.
توافق‌نامه تعرفه ترجیحی (PTE) که اخیراً میان دو طرف به امضا رسیده، یکی از تلاش‌ها برای تقویت روابط تجاری به شمار می‌رود. براساس این توافق، تعرفه برخی محصولات زراعتی خراسان‌افغانستان مانند انگور، سیب، انار و بادنجان رومی برای صادرات به پاکستان کاهش یافته است. در مقابل، محصولات پاکستانی چون کیله، کچالو و کینو با تعرفه‌های پایین‌تر وارد خراسان‌افغانستان خواهند شد.
با این وجود، کارشناسان اقتصادی هشدار می‌دهند که چنین توافق‌هایی تنها در صورتی مؤثر خواهد بود که مشکلات ساختاری، بانکی و مرزی به‌صورت بنیادی حل شوند. بدون اصلاح سیاست‌های تجاری و ایجاد اعتماد میان تاجران، ظرفیت بالقوه تجارت میان دو کشور دست‌نیافتنی خواهد بود.
یکی از عوامل تأثیرگذار بر روابط تجاری خراسان‌افغانستان و پاکستان، بی‌ثباتی سیاسی و محدودیت‌های اجتماعی در خراسان‌افغانستان است. سیاست‌های گروه طا- لبان در قبال حقوق زنان و محدودیت‌های اجتماعی، بر تقاضا و مصرف داخلی سایه انداخته و در بلندمدت می‌تواند سطح تجارت با پاکستان را نیز کاهش دهد.
در همین حال، پاکستان با وضع تعرفه‌های سنگین محلی، مانند تعرفه توسعه زیرساخت در خیبرپختونخوا، روند واردات و صادرات را پرهزینه کرده است. این سیاست‌ها، همراه با مشکلات ویزایی و فشارهای امنیتی، محیط تجاری را برای تاجران خراسان‌افغانستان نامطلوب ساخته است.
کارشناسان باور دارند که وابستگی متقابل اقتصادی خراسان‌افغانستان و پاکستان، عامل مهمی در جلوگیری از فروپاشی کامل روابط تجاری بوده است.
بازار خراسان‌افغانستان برای محصولات پاکستانی همچنان جذاب است و در مقابل، زغال‌سنگ و محصولات زراعتی خراسان‌افغانستان مورد نیاز صنایع و بازار پاکستان باقی مانده است.
با وجود تمام این چالش‌ها، آینده تجارت خراسان‌افغانستان و پاکستان به اراده سیاسی و همکاری نهادی بستگی دارد. اگر دو کشور بتوانند گذرگاه‌های مرزی را باز نگه دارند، سیاست‌های بانکی شفاف ایجاد کنند و تعرفه‌ها را تسهیل نمایند، ظرفیت بالقوه مبادلات می‌تواند چند برابر شود.
روی همرفته در جمع‌بندی، باید گفت که سطح تجارت خراسان‌افغانستان و پاکستان اکنون در شرایطی متناقض قرار دارد؛ کاهش‌های بی‌سابقه در ترانزیت از یک‌سو و رشد نسبی در برخی شاخص‌ها از سوی دیگر. این وضعیت بیانگر آن است که روابط تجاری میان دو کشور شکننده، اما قابل احیا است.
در غیر آن، ادامه روند کنونی می‌تواند خراسان‌افغانستان را بیش از پیش به مسیرهای جایگزین مانند ایران سوق دهد و پاکستان را از یک بازار سنتی و مهم محروم سازد.
