نویسنده: محمد نوید دانشپور
نوع نوشته: تحلیل
بند پاشدان بر رودخانه هریرود در شهرستان کرخ هرات ساخته شده و طبق اعلام رسانه‌های داخلی، روز پنج‌شنبه ( ۲۳ اسد/مرداد) رسماً به بهره‌برداری رسید.
هزینه پروژه ۱۱۷ میلیون دالر گزارش شده و کارکرد اصلی آن تأمین آب آبیاری و تولید برق مقیاس‌کوچک است.
این مشخصه‌ها آن را به یکی از پروژه‌های زیربنایی شاخص غرب خراسان‌افغانستان بدل می‌کند.
ظرفیت ذخیره کاسه این بند، در گزارش‌های تازه ۵۴ میلیون متر مکعب ذکر شده، هرچند برخی منابع فنیِ قدیمی‌تر رقم ۴۵ میلیون متر مکعب را آورده‌اند؛ اختلافی که احتمالاً به بازنگری‌های طراحی/اجرایی در سال‌های اخیر برمی‌گردد.
توان تولید برقِ نیروگاه نیز ۲ مگاوات و سطح اراضی هدف آبیاری حدود ۱۳ هزار هکتار عنوان شده است.
از منظر اقتصاد کشاورزی، افزایش «اطمینان‌پذیری آب» مهم‌ترین دستاورد بند است.
تجربه پروژه‌های احیای آبیاریِ خراسان‌افغانستان نشان می‌دهد دسترسی منظم به آب، بهره‌وری و درآمد کشاورزان را بالا برده و تاب‌آوری در برابر خشکسالی را تقویت می‌کند؛ امری که در اقتصاد بومی هرات با سهم بالای کشاورزی، تاثیر مستقیم دارد.
در مقیاس Basin، هریرود شریان حیاتی منطقه است. برآوردهای هیدرولوژیک نشان می‌دهد سالانه بخش قابل‌توجهی از آورد هریرود از مرز خراسان‌افغانستان خارج می‌شود؛ مدیریت کاسه آب پاشدان می‌تواند با هموارسازی نوسانات فصلی، تنظیم بهینه آب برای کِشت‌های فصلی و چندفصله را ممکن کند و ارزش افزوده زراعت را بالا ببرد.
افزایش سطح و شدت کِشتِ آبی، زمینه عبور از الگوی گندمِ دیم به سمت محصولات ارزش‌افزوده‌بالا را فراهم می‌کند. در هرات، زنجیره‌های کشاورزی مانند زعفران، انگور، کشمش و بادام ظرفیت صادراتی دارند و با آب مطمئن، کشت و کیفیت آن‌ها پایدارتر می‌شود. پژوهش‌ها، مزیت نسبی و سیاست‌پذیری کشاورزان هرات برای توسعه زعفران را تأیید می‌کند.
داده‌های بخش آبیاری نشان می‌دهد افزایش عملکرد در اراضی آبی ( در قیاس با دیم) قابل‌ملاحظه است و بازتوانی شبکه‌های آبیاری، بازده هر هکتار و حتی ارزش زمین را بالا می‌برد. بنابراین، با آبیاری مطمئنِ ۱۳ هزار هکتار، می‌توان انتظار رشد محسوس تولید، درآمد روستایی و اشتغال فصلی را داشت.
تولید برق ۲ مگاواتی هرچند کوچک است، اما برای تأسیسات پمپاژ، سردخانه‌ها، مراکز بسته‌بندی و خدمات محلی اهمیت دارد.
برق محلی باثبات، هزینه‌های عملیاتی زنجیره سرد و فرآوری را کاهش می‌دهد و از اتلاف محصولات که طبق ارزیابی‌های قدیمی در هرات بعضاً بسیار بالا گزارش شده می‌کاهد.
اثرات جانبی مثبت دیگری نیز مشاهده می‌شود: با شروع آبگیری، منطقه پاشدان به جاذبه گردشگری داخلی بدل شده است. این رفت‌وآمدها، تقاضا برای حمل‌ونقل، رستوران‌های محلی و خدمات تفریحی را افزایش می‌دهد و تنوع‌بخشی درآمدی جامعه پیرامونی را رقم می‌زند.
از زاویه امنیت غذایی، گسترش آبیاری پایدار بخشی از پاسخ ساختاری به بحران‌های مکررِ کم‌آبی و شوک‌های بازار غلات است. تجربه پروژه‌های آبیاری بانک جهانی در خراسان‌افغانستان، افزایش معنادار تولید گندم و بهبود خدمات آبیاری در صدها هزار هکتار را ثبت کرده که الگوی مطلوبی برای بهره‌برداری از پاشدان نیز هست.
این پروژه بعد منطقه‌ای هم دارد. کنترل و تنظیم آب در سرشاخه‌های مرزی هریرود، حساسیت‌های دیپلماتیک را برمی‌انگیزد.
مقام‌های ایرانی طی ماه‌های گذشته نسبت به کاهش جریان طبیعی به پایین‌دست هشدار داده‌اند. مدیریت «قانون‌مند و شفاف» رهاسازی آب طبق موازین بین‌المللی، می‌تواند ریسک اصطکاک مرزی را کاهش دهد و هزینه‌های سیاسی-اقتصادی را پایین نگه دارد.
از منظر هزینه-فایده ملی، تراز پروژه به کیفیت بهره‌برداری بستگی دارد: نگهداشت بدنه سد و سازه‌های جانبی، آب‌بندان‌ها، دریچه‌ها و کانال‌ها؛ کاهش تلفات نشتی؛ مقابله با رسوب‌گذاری؛ و سامانه‌های پایش تبخیر. هر واحد کاهش تلفات در مزرعه، به صرفه‌جویی آب/انرژی و سودآوری بالاتر تبدیل می‌شود.
راهنمایی‌های فنی FAO درباره کارایی آبیاری، بر همین نکات دست می‌گذارد.
فرصت مهم دیگر، پیوند آبیاری با سیاست‌های توسعه ارزش‌زنجیره‌ای است: اگر آب مطمئن با برنامه ترویجیِ بذر/نهاده، آموزش مدیریت مزرعه، بیمه کشاورزی و تسهیلات پس‌ازبرداشت همراه شود، کشاورزان می‌توانند از کشت‌های پرارزش (زعفران، باغداری نوین) بهره بیشتری ببرند و صادرات هرات تقویت شود.
در کنار منافع، چالش حکمرانی آب جدی است: تخصیص عادلانه بین بالادست-پایین‌دست، قواعد نوبت‌بندی، جلوگیری از گسترش بی‌رویه سطح زیرکشتِ پرمصرف، و رصد کیفیّت آب. تجربه‌های جهانی و ملی نشان داده‌اند اگر حکمرانی تقاضا شکل نگیرد، پروژه‌های ذخیره‌سازی می‌تواند به مصرف‌افزاییِ غیرکارا منجر شود.
روی همرفته باید گفت که با اتکا به ظرفیت ۵۴ (یا ۴۵) میلیون متر مکعب، آبیاری ۱۳ هزار هکتار و برق ۲ مگاوات، بند پاشدان توان آن را دارد که تولید کشاورزی هرات را پایدارتر، اشتغال روستایی را بیشتر، و گردشگری محلی را فعال‌تر کند؛ به‌شرط آن‌که بهره‌برداری و نگهداشت حرفه‌ای، همراه با بسته‌های تکمیلیِ زنجیره ارزش اجرا شود.
