نوسنده: ر. میهن‌یار
آزادی بیان در دو دهه گذشته به عنوان بزرگترین دستاورد حکومت خراسان/افغانستان مطرح بود و همراه به عنوان یک امتیاز مثبت برای این کشور در نظر گرفته می‌شد. اما از زمان تسلط مجدد گروه طالبان، آزادی بیان در این کشور از بین رفته و آهسته آهسته نام خراسان/افغانستان در این عرصه از تمام پلتفرم‌های جهانی حذف می‌شود. سال قبل، نام خراسان/افغانستان از «ایتلاف جهانی آزادی بیان» حذف و عضویت اش در این نهاد لغو شد و کشورهای کانادا و هالند که به صورت مشترک ریاست این نهاد را به عهده دارند، اعلام کرده‌اند که وضعیت رسانه‌های این کشور دیگر مطابق تعهدات این نهاد نیست. خراسان/افغانستان در سال ۱۳۹۸ عضویت ایتلاف جهانی آزادی بیان را به دست آورده بود و متعهد شده بود که مطابق معیارها و قوانین این ایتلاف فعالیت کند. حکومت پیشین خرسان/افغانستان عضویت در این نهاد را به عنوان یک دستاور بزرگ تبلیغ می‌کرد و در آن زمان مورد استقبال گسترده قرار گرفت.
اما اکنون که نام خراسان/افغانستان از این نهاد حذف شده است، بسیاری از نهادهای رسانه‌ای، خبرنگاران و رسانه‌های خراسان/افغانستان نسبت به آن واکنش نشان داده‌اند و اظهار نگرانی کرده است. در دومین سال تسلط گروه طالبان بر افغانستان، روند جدید بازداشت روزنامه نگاران و اصحاب رسانه آغاز شده و نهادهای داخلی و بین المللی نیز گزارش داده اند که دو سوم خبرنگاران این کشور این حرفه را رها کرده اند. طالبان پس از تصرف قدرت در اسد سال ۱۴۰۰ خورشیدی، محدودیت‌های بی‌شماری بر رسانه‌ها و کارمندان رسانه‌ای وضع کرده‌اند. آنان در نخستین گام از رسانه‌ها خواستند از نشر و پخش سریال‌های خارجی، موسیقی و اعلانات تجارتی که در آن تصاویر زنان باشد، خودداری کنند. در قوس سال گذشته بر پوشش ظاهری خبرنگاران زن نیز محدودیت وضع کرده‌اند.
ترک شغل توسط اکثریت خبرنگاران؛ در حالی که گروه طالبان روند جدید بازداشت خبرنگاران را آغاز کرده، سازمان‌های بین‌المللی از جمله گزارشگران بدون مرکز گزارش داده که دو سوم از خبرنگاران این کشور این حرفه را رها کرده اند. بر اساس تازه‌ترین گزارش این نهاد، ۸۰ درصد از خبرنگاران زن در خراسان/افغانستان نیز به دلیل محدودیت های طالبان مجبور شده اند که شغل خبرنگاری را ترک کنند. سازمان گزارشگران بدون مرز می‌گوید که از ۱۵ آگست سال ۲۰۲۱ میلادی تا اکنون، ۸۰ درصد از خبرنگاران زن در خراسان/افغانستان مجبور شده‌اند که کار شان را ترک کنند. این نهاد گزارش در آستانه‌ی دومین سال تسلط طالبان منتشر کرده، نوشته است که در این مدت بیش از دو سوم خبرنگاران خراسان/افغانستان این حرفه را رها کرده‌اند.
تعطیلی گسترده رسانه‌ها؛ گزارشگران بدون مرز در گزارش جدید خود از تعطیلی گسترده رسانه‌های خراسان/افغانستان نیز خبر داده است، نهاد مذکور گفته است که در دو سال گذشته و زیر سلطه طالبان بیش از نیمی از رسانه‌های افغانستان تعطیل شده اند. بر اساس گزارش فوق در سال ۲۰۲۱ میلادی در خراسان/افغانستان ۵۴۷ رسانه ثبت شده وجود داشت که اکنون بیش از نیمی از آنها تعطیل شده است. این نهاد گزارش داده که اکنون از ۱۵۰ شبکه تلویزیونی در خراسان/افغانستان کمتر از ۷۰ شبکه، از ۳۰۷ ایستگاه رادیویی ۱۷۰ رادیو و از ۳۱ خبرگزاری ۱۸ خبرگزاری، هنوز فعالیت می‌کنند.
رسانه‌ها و آزادی بیان زیر تیغ سانسور؛ یکی از دلایل حذف نام خراسان/افغانستان از ائتلاف جهانی آزادی بیان، سانسور شدیدی است که گروه طالبان بر رسانه‌ها و گردش اطلاعات در این کشور وضع کرده‌اند. این گروه از زمان تسلط بر خراسان/افغانستان، فرامین زیادی را صادر کرده‌اند که آزادی بیان، آزادی رسانه‌ها و گردش آزاد اطلاعات را محدود می‌کند. ملا هبت الله، رهبر گروه طالبان، به صورت مستقیم فرامین محدود کننده آزادی بیان و آزادی رسانه‌ها را صادر کرده است. محدودیت‌های که گروه طالبان بر رسانه‌های خراسان/افغانستان وضع کرده‌اند، شامل محدودیت بر پوشش خبرنگاران زن و اجباری کردن پوشیدن ماسک سیاه هنگام اجرای برنامه، ممنوعیت اجرای برنامه‌های مشترک توسط خبرنگاران زن و مرد، ممنوعیت پخش بسیاری از سریال‌های خارجی، به شمول شماری از سریال‌های مذهبی که بر اساس روایت اهل تشیع از زندگی پیشوایان دین اسلام و پیامبران تهیه شده است.
علاوه بر این، این گروه به صورت متداوم به آزار و اذیت خبرنگاران پرداخته است و شماری از خبرنگاران را بازداشت، شکنجه و زندانی کرده است. این عوامل باعث شده است که وضعیت خراسان/افغانستان از لحاظ آزادی بیان، با عقب‌گرد بسیار وحشتناک مواجه شود و با آینده مبهم و نا معلوم مواجه باشد.
پیامدهای حذف از ائتلاف جهانی آزادی بیان؛ حذف نام خراسان/افغانستان از ائتلاف جهانی آزادی بیان، واکنش‌های گسترده خبرنگاران را به همراه داشته است و نگرانی‌های زیادی در مورد وضعیت آزادی بیان، ابراز شده است. خبرنگاران حذف نام این کشور را از ایتلاف جهانی آزادی بیان، نشانه‌ای از فراگیر شدن اختناق و خفقان در خراسان/افغانستان می‌دانند و می‌گویند که شهروندان این کشور پس از این در زیر سلطه گروه طالبان، بیشتر از حقوق و آزادی‌های اساسی خود، محروم خواهند شد. آنها همچنین به این باور هستند که حذف نام خراسان/افغانستان از ائتلاف جهانی آزادی بیان، نشانگر شدت سرکوب، اختناق و خفقان در این کشور توسط گروه طالبان است.
خبرنگاران به این باور هستند که گروه طالبان با خبرنگاران و رسانه‌ها برخورد استخباراتی دارند و در تلاش هستند که خبرنگاران آزاد را از طریق گروه‌های استخباراتی خود شناسایی، بازداشت و ترور کنند. به باور بسیاری از خبرنگاران، پیامد حذف نام خراسان/افغانستان از پلتفرم‌های جهانی آزادی بیان و خفقانی که گروه طالبان در این کشور به وجود آورده است، این کشور را بیشتر به سمت خاموشی و بی صدایی به پیش خواهد برد و مردم خراسان/افغانستان یکبار دیگر شاهد تکرار حوادث دو دهه قبل خواهند بود.
بدون تردید حذف نام خراسان/افغانستان ائتلاف‌های جهانی، باعث نخواهد شد که طالبان سیاست خود را تغییر دهند بلکه این گروه خفقان را در فضای عمومی شدت خواهند بخشید و به سرکوب رسانه‌ها ادامه خواهند و آینده فاجعه باری در انتظار رسانه‌ها و خبرنگاران افغانستان خواهد بود.
نامه «صدها» خبرنگار خراسانی/افغانستانی به دبیرکل سازمان ملل؛ سازمان حمایت از خبرنگاران خراسان/افغانستان در نامه‌ای سرگشاده به آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل از او خواستار توجه به خبرنگاران زندانی در زندان‌های طالبان، خبرنگاران گیرمانده در کشورهای سومی و «وضعیت اسف‌بار» رسانه‌ها در داخل خراسان/افغانستان شده است. در این نامه که به قول این نهاد با امضای ۶۰۰ خبرنگار به دبیر کل سازمان ملل فرستاده شده ، آمده است که با بازگشت طالبان به قدرت در خراسان/افغانستان این کشور آزادی بیان به شدت محدود شده ولی از آن زمان هیچ اقدام عملی از سوی سازمان ملل و سایر سازمان‌های بین‌المللی برای تحت فشار قرار دادن حکومت طالبان، صورت نگرفته است.
سازمان حمایت از خبرنگاران خراسان/افغانستان گفته است که نقض آزادی بیان، عدم استقلال رسانه‌ها و عدم حق دسترسی به اطلاعات در خراسان/افغانستان باید در سطح بین المللی به عنوان یک «تراژدی انسانی» به رسمیت شناخته شود و علیه طالبان «مجازات‌ها و تحریم‌های شدید اعمال شود». در این نامه خطاب به آقای گوترش آمده است:« با تأثر امروز در داخل خراسان/افغانستان همه دستاوردها بر باد رفته و بیکاری، فقر، تحقیر و ترس از مرگ، امان ما را بریده است و اگر در تبعید اجباری از کشور به سر می‌بریم درسراسرجهان سرگردانیم. درحقیقت معنا، ظرفیت‌های حرفه‌ای و هر آن چیزی که هویت جامعه رسانه‌ای را شکل داده بود، از دست داده‌ایم.»
وضعیت خبرنگاران زن در دو سال پسین؛ زن‌تایمز درباره وضعیت خبرنگار زن در دو سال گذشته، با ۳۲ خبرنگار زن در ۱۲ ولایت مصاحبه انجام داده است که ۱۷ تن از ۳۲ خبرنگار زن که با نشریه مذکور صحبت کرده‌اند، پس از تسلط طالبان کارشان را از دست داده‌اند: ۶ تن به دلیل زن بودن، از رسانه‌ای که در آن کار می‌کرده‌اند، اخراج شده‌اند، ۶ تن از آنان به دلیل متوقف شدن نشرات رسانه‌ها بیکار شده‌اند و ۵ تن دیگر نیز به دلیل وضع محدودیت و مسائل امنیتی وظایف شان را ترک کرده‌اند. اما ۱۵ خبرنگار دیگر که تا کنون به کارشان ادامه داده‌اند، به زن‌تایمز گفته‌اند که به رغم مواجه با تبعیض جنسیتی، آزار جنسی، تهدیدهای امنیتی، فشار برای ترک شغل، کار بدون دستمزد، دسترسی نداشتن به اطلاعات، سانسور طالبان و قوانین سخت‌گیرانه‌ی حجاب اجباری به کار خود ادامه می‌دهند.
در همین حال اواخر ماه حوت ۱۴۰۰ یک نظرسنجی توسط اتحادیه‌ی ملی خبرنگاران خراسان/افغانستان نشان میدهد که نزدیک به ۹۰ درصد از زنان روزنامه‌نگار «تبعیض جنسیتی را تجربه کرده‌اند»، در حالی که نزدیک به ۸۰ درصد گفته‌اند که «در رژیم طالبان مورد توهین و تهدید قرار گرفته‌اند؛ از جمله تهدیدهای فیزیکی، سوء‌استفاده از سوی مقامات طالبان و تهدیدهای کتبی و شفاهی. این نظرسنجی همچنین حاکی است که ۸۷ درصد از زنان روزنامه‌نگار، به دلیل ترس و وحشت، انگیزه‌ای برای کار در شرایط فعلی ندارند.
در ماه اسد سال ۱۴۰۱، گزارشگران بدون مرز گزارشی منتشر کرد که در آن گفته شده بود، از ۲۷۵۶ زن روزنامه‌نگار و کارمند رسانه در خراسان/افغانستان قبل از تسلط طالبان، تنها ۶۵۶ تن هنوز کار می‌کردند. در زمان انتشار این گزارش، زنان کارمند رسانه‌ای دیگر در ۱۱ ولایت کشور از کار رسانه‌ای حذف شده‌اند، در حالی که ۸۵ درصد از کسانی که هنوز کار می‌کردند، در کابل مستقر بودند.
گزارش زنان سازمان ملل، که در ماه میزان سال ۱۴۰۱ درباره‌ی محدودیت‌های رسانه‌ای در خراسان/افغانستان منتشر شد، نیز گفته است: «زنان روزنامه‌نگار نه تنها به دلیل موضوعاتی که پوشش می‌دهند، بلکه اغلب در بیرون از منزل یا خارج از خانواده، به دلیل به چالش کشیدن هنجارهای اجتماعی که مانع از مشارکت کامل زنان در زندگی عمومی و ارتباطات شان با مردان می‌شود، نیز مورد هدف قرار می‌گیرند.» در ماه دسامبر امسال، زن‌تایمز مواردی را گزارش کرده است که طالبان دستور حذف صدای زنان از رادیوها را داده است. به‌طور مثال، مقامات محلی طالبان در قندهار به رسانه‌ها دستور دادند که از پخش صدای زنان، حتی در برنامه‌های آشپزی و دینی خودداری کنند.
نتیجه گیری: طبق گزارش‌ها و شواهد عینی و معتبر، آزادی بیان در خراسان/افغانستان پس از تسلط گروه طالبان به شدت با چالش مواجه شده و رسانه‌ها، خبرنگاران و مطبوعات به شدیدا تحت نظر است، شواهد نشان میدهد که پس از تسلط طالبان در خراسان/افغانستان رسانه‌ها تحت کنترول بوده و هر گزارش و اخباری که در منافات و مخالفت با منافع طالبان باشد نشر نمی‌شود، و فقط گزارشاتی نشر می‌شود که طالبان می‌خواهند، در خصوص وضعیت خبرنگاران زن در رسانه ها قابل ذکر است که اکثرا مجبور به ترک شغل و یا تهدید به ترک وظیفه شدند، محدودیت در پوشش زنان در رسانه ها به شدت اعمال می‌شود. حتی در هنگام گزارش اخبار نیز باید ماسک بپوشند.
منابع:
- باختری، منیژه، قانون رسانه های افغانستان؛ نیازها و چالش ها، بنیاد فریدریش ایبرت، کابل ۲۰۰۸.
- خبر گزاری آوا، صدای افغان، وضعیت رسانه ها پس از تسلط طالبان، کابل۱۴۰۱.
- فارسی، بی بی سی، نامه صدها خبر نگار به گوترش: وضعیت خبرنگاران در افغانستان یک تراژیدی انسانی است.کابل ۱۴۰۲.
- شبکه اطلاع رسانی افغانستان، نگاهی به وضعیت آزادی بیان و آزادی رسانه ها، کابل ، اسد ۱۴۰۲.
