نویسنده: محمد نوید دانشپور
نوع نوشته: تحلیل
بندر چابهار، در دریای عمان و جنوب شرقی ایران، به‌واسطه جایگزین‌کردن مسیر عبور کالاها از پاکستان، به کانون تجارت راهبردی میان هند، خراسان‌افغانستان و آسیای میانه بدل شده است؛ به‌ویژه پس از اختلال‌هایی که مسیر پاکستان برای هند–خراسان‌افغانستان ایجاب می‌کرد.
چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران با دسترسی مستقیم به هند و آسیا است که بدون عبور از خاک پاکستان، امکان ترانزیت کالا برای هند به خراسان‌افغانستان را فراهم می‌کند.
این مزیت استراتژیک باعث سرمایه‌گذاری‌های هند در ساخت زیرساخت‌های بندری و ارتباطی شده است.
در سال‌های گذشته، ایران و هند توافق‌های بلندمدتی امضا کرده‌اند؛ از جمله تفاهم‌نامهٔ ۱۰ ساله سرمایه‌گذاری هند در توسعه زیرساخت چابهار و ایجاد خط انتقال راه‌آهن چابهار–زاهدان–خراسان‌افغانستان، به‌منظور تسهیل ترانزیت کالا.
هند با هدف ارتقاء ظرفیت چابهار، به توسعهٔ انبارها، اسکله‌ها و تجهیزات بندری مبادرت کرده و این اقدامات در کنار اهداف منطقه‌ای، به عنوان اصلاح مسیرهای تجاری اصلی اهمیت یافته‌اند.
طبق گزارش رسانه‌ای تولو نیوز، حجم تجارت میان هند و خراسان‌افغانستان در سال ۲۰۲۳ حدود ۷۷۹ میلیون دلار بوده است.
برخی منابع گروه طالبان در سال ۲۰۲۴ این رقم را تا ۸۸۹–۸۹۰ میلیون دلار تخمین زده‌اند.
خراسان‌افغانستان، عمدتاً میوه‌های خشک و تازه (مثل زردآلو، بادام و انگور)، خشکبار و برخی مواد خام مانند رزین‌ها را به هند صادر می‌کند.
این محصولات از طریق مسیرهای زمینی و دریایی متفاوت ارسال می‌شوند، که بخشی از آن از طریق چابهار پیک‌گذاری می‌شود.
خراسان‌افغانستان از هند دارو، تجهیزات پزشکی، مصالح ساختمانی، کالاهای مصرفی و قطعات صنعتی وارد می‌کند؛ کالاهایی که بخش قابل‌توجهی از آن از طریق مسیرهای دریایی (از جمله چابهار) و سپس شبکه جاده‌ای برای توزیع داخل خراسان‌افغانستان حمل می‌شود.
اگرچه کل تجارت دوجانبه در حدود ۷۸۰–۸۹۰ میلیون دلار است، سهم دقیق تجارت عبوری از چابهار مشخص نیست.
منابع رسمی گمرکی مسیر-محور نیاز است ولی تاکنون آمار رسمی دقیق و موثق منتشر نشده است.
برخی چالش‌ها شامل تحریم‌ها، مشکلات بانکی و مالی در انتقال ارز، ضعف زیرساخت‌های لجستیکی داخل کشورها و عدم ثبات سیاسی و امنیتی در مسیرها می‌شود که مانع تبدیل این مسیر به جریان اصلی تجارت شده‌اند.
چابهار در رقابت با بنادر منطقه مانند گوادار (پاکستان–چین) قرار دارد.
این بندرهای هم‌منطقه‌ای می‌توانند مسیرهای کوتاه را برای کشورهای آسیای میانه و خراسان‌افغانستان فراهم کنند؛ بنابراین چابهار باید رقابت کارآمدی ارائه دهد تا به گزینه اول تبدیل شود.
خراسان‌افغانستان ـ ایران ـ بندر چابهار ـ مسیر دریایی هند؛ چین و آسیای میانه، امکان دورزدن مسیر پاکستان را فراهم کرده است.
این موضوع به‌ویژه برای دهلی اهمیت دارد؛ چرا که استقلال حمل‌ونقل را به‌دنبال دارد.
اگر توسعهٔ چابهار کامل و زیرساخت‌ها بهبود یابند، این مسیر می‌تواند به کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل کالا، کوتاه شدن مسیرها و سرعت بیشتر در انتقال منجر شود؛ همچنین بازارهای خراسان‌افغانستان و هند می‌توانند از مزایای اقتصادی آن بهره‌مند شوند.
برای تقویت جایگاه چابهار، لازم است: همکاری‌های بانکی (برای تسهیل پرداخت‌ها) برقرار شود؛ مسیر ریلی میان چابهار و نقاط مرزی تسریع شود؛ ثبات سیاسی در مسیرها تضمین گردد و همکاری طولانی‌مدت و شفاف میان ایران، هند و خراسان‌افغانستان ادامه یابد.
روی همرفته باید گفت که در حال حاضر، بندر چابهار یک ابزار مهم ژئوپلیتیکی و اقتصادی است اما هنوز نتوانسته نقش بارز خودش را در تجارت هند–خراسان‌افغانستان اجرا کند.
تجارت دوجانبه حدود ۷۸۰ تا ۸۹۰ میلیون دلار است، اما سهم امور عبوری از چابهار مشخص نیست و نیازمند آمار دقیق مسیرمحور از گمرکات و آمارشناسی رسمی است.
بندر چابهار اگرچه ظرفیت تبدیل به شاه‌راه تجاری هند–خراسان‌افغانستان را دارد، اما چالش‌های زیرساختی، مالی، امنیتی و سیاسی مانع از تحقق تمام این ظرفیت‌ها شده‌اند. برای عملی‌کردن مزایای این بندر، همکاری هماهنگ میان سه کشور، سرمایه‌گذاری مستمر و ایجاد سازوکار شفاف مالی و ترانزیتی ضروری است.
