✍دکتر هجرت الله جبرئیلی
پاره سوم
پیش گپ نخست: روایت تاجیکانه چیست؟
روایت دوم: روایت واژگانی تاجیکانه زیستن
۱. خاستگاه تاریخی واژه تاجیک
پژوهش هایی فراوانی در مورد واژه «تاجیک» انجام شده است و دیدگاههای متعددی در این زمینه وجود دارد.
بیشتر پژوهشگران معتقدند که واژه «تاجیک» نام قبایل «داها» بوده است. پارتها و اشکانیان این قبایل را به اشکال «دئی»، «تاجیک» و «دجیک» میخواندند.
برخی پژوهشگران نیز معتقدند که واژه «تاجیک» نامی است که ترکها بر آریاییان نهادهاند، زیرا آریاییان فارسیگو کلاهی تاجمانند بر سر میگذاشتند و به همین دلیل آنها را «تاجی» یا «تجیگ» نامیدهاند. گروهی واژه را از «تای» استخراج کرده و همریشه با کلمه یونانی «تگاس» به معنای پیشوا میدانند و برخی آن را از ریشه «تژی» زبان سکایی یادآوری کردهاند. همچنین معنای صفت نسبتدار به واژه «تاج» نیز برای این واژه ذکر شدهاست.
پژوهش اساسی در این زمینه در نیمه اول قرن نوزدهم توسط دانشمندان غرب صورت گرفت. در سال ۱۸۲۳، کلاپروت پژوهش مفصلی درباره مردم بخارا انجام داد. هرچند این پژوهش چاپ نشد، اما ژ. سن مارتن ادامه آن را پی گرفت و در مقالهای واژه «تاجیک» را بر فارسیزبانانی اطلاق کرد که در فارس، خراسان و بخشهای فرارودان سکونت داشتند.
سن مارتن توضیح میدهد که واژه «تاجیک» همان نام قبایل «دئی» است و هرسه شکل آوایی «دئی»، «تاجیک» و «دجیک» از دیدگاه آواشناسی معتبر است. بنابراین میتوان گفت که پارتها خود را «تاجیک» مینامیدند.
آ. برنشتام نیز پیدایش نام «تاجیک» را پیش از دوران عرب دانسته و آن را منسوب به زبان کهن مردم تخارستان میداند و قدمت تاریخی آن را به حدود هزار سال قبل از میلاد میرساند. او نام تاجیک را از ریشه «تژی» در زبان سکایی میداند.
بنابر نوشته عزیز آریانفر سوزدلتسف (۱۹۱۹) دانشمند روسی نیز نوشته است که واژه «تاجیک» از «تاجی» گرفته شدهاست. بر اساس پژوهش او، اقوام هند و آریایی مانند ایرانیها و هندیها در گذشته دو لایه اشرافی داشتند: راجیها (پادشاهان و دودمانها) و تاجیها (کارگزاران دستگاه پادشاهی، کارمندان و دفتر داران). در دوره تسلط عربها، این گروه به عنوان فارسیزبانان مسئولیت دفترداری و ادارات را بر عهده داشتند و در کل به نام «تاجیک» شناخته میشدند.
استاد سعید نفیسی نیز بیان میکند که اصل واژه پهلوی «تاجیک» منسوب به قبایل «تاج» از قبایل ایران باستان است.
۲. تحول زبانی و آوایی واژه
نبی ساقی می نویسد که در زبان فارسی، از دوره غزنوی به بعد، این واژه به صورت «تازیک» یا «تاژیک» ثبت شدهاست. در آن دوره، حروف بسیاری نقطهگذاری نمیشدند و گاهی واژه به شکل «تاریک» نیز نوشته میشد. از همین رو، مشخص نیست که تلفظ اولیه «تازیک» بوده یا «تاژیک».
یک تفسیر زبانشناسی میگوید که «تازیک» به «تازی» نسبت دارد، زیرا فارسیزبانان شرق ایران، مسلمانان را «تازیک» یا «تازیشده» میخواندند. اما این نظریه با توجه به پسوند «-یک» نیازمند شواهد بیشتری است. نمونههایی مانند «بلخ بامیک» نشان میدهد که چنین تبدیل پسوندی ممکن است.
تحول آوایی واژه نیز قابل توجه است:
– اگر شکل اولیه «تازیک» بوده باشد، میتوان آن را با ابدال «ز» و «ج» در خانواده زبانهای ایرانی مرتبط دانست، مانند «جوان» به «زوان» در پشتو یا «رنجور» به «رنزور».
– اگر شکل اولیه «تاژیک» بوده باشد، ابدال «ژ» و «ج» در فارسی معاصر فراوان است، مانند «هژده» و «هیجده»، «ژاله» و «جاله»، یا در کلمات وامگرفته مانند «تکنالوژی» و «تکنالوجی».
امروز نیز در برخی لهجهها، واژه «تاجیک» به شکل «تاژیک» یا «تژیک» تلفظ میشود. در غور، بیشتر مردم این واژه را با «ج» تلفظ نمیکنند. در فارسی، برخی واژهها نیز تغییر آوایی دارند، مانند «مجتبا» به «مشتبا»، «مجرم» به «مژریم» و «مجلس» به «مژلس».
۳. معنای اجتماعی و فرهنگی تاجیک
عزیز آریانفر توضیح میدهد که در دوره پسااسلامی، تاجیک به کسانی گفته میشد که فارسیزبان، خراسانی/ایرانی، ساکن شهر یا روستا بودند و نه سیار یا کوچی. این افراد نیروی انسانی و بروکراتیک ادارات دولتی را تشکیل میدادند و به صورت قوم یا طایفه زندگی نمیکردند.
به این ترتیب، واژه «تاجیک» هم معنای زبانی دارد، هم فرهنگی، هم تاریخی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی. تاجیکان نمادی از طبقه فرهنگی و بروکراتیک جامعه، و نماینده پیوند میان هویت ملی و زبان فارسی در تاریخ ایران، خراسان و آسیای میانه بودهاند.
۴. الهام های روایت واژگانی تاجیک برای راهبرد تمدنی تاجیکانه خراسانی زیستن
واژه «تاجیک» ریشهی چندلایه و تاریخچهی بیش از ۲۵۰۰ ساله در پهنه فرهنگی ایران زمین (پارس، خراسان و فرارودان) دارد. این واژه پیش از دوران عرب به قبایل «دئی» پارتها و اشکانیان بازمیگردد و در منابع مختلف به صورت «دئی»، «تاجیک» و «دجیک» ثبت شدهاست. برخی آن را از ریشه سکایی «تژی» یا از نام قبایل «تاج» میدانند، گروهی آن را به معنای نسبتدار به تاج و برخی به «تاجیها» یعنی کارگزاران و طبقه فرهنگی جامعه نسبت میدهند. در فارسی نیز واژه از شکل «تازیک» یا «تاژیک» تحول یافته و ابدالهای «ز» و «ج» و «ژ» و «ج» در طول قرون در آن مشاهده میشود؛ تلفظهای محلی مانند «تاژیک» یا «تژیک» و نمونههای مشابه در کلمات دخیلی فارسی، نشاندهنده انعطافپذیری آوایی و زبانی این واژه است.
این تاریخچه واژگانی الهامبخش سبک زندگی برای قرن بیست و یکم است. یادآوری میکند که هویت و اصالت فرهنگی باید با پویایی در برابر ایستایی همراه باشد. همان گونه که واژه «تاجیک» در طول زمان، آوا و شکل خود را تغییر داده اما هویت خود را حفظ کردهاست، انسان و جامعه تاجبک نیز باید در برابر تغییرات محیطی، فرهنگی و اجتماعی انعطافپذیر باشند، بدون آنکه ریشهها و ارزشهای بنیادین خود را از دست دهند. این پویایی، رمز بقای فرهنگی و موفقیت در زندگی مدرن است.
