✍جاوید راحل
بخش هشتم
۴. جنبش اخوا المسلمین
جنبش اخوانالمسلمین که توسط شهید حسن البنا در سال ۱۹۲۸ اساس آن در شهر اسماعیلیه گذاشته شد. جنبش اخوانالمسلمین را میتوان گستردهترین جنبش کنونی در جهان عرب محسوب کرد که در کشورهای مختلف، در قالب جریانهای اخوانی، تاثیراتی بر تحولات کشورهای عربی دارد. این جنبش از زمان شکلگیری توسط حسن البنا در مصر در سال ۱۹۲۸، شاهد دگرگونیهای مهم فکری و ساختاری در این کشور و گسترش به کشورهای دیگر جهان عرب بوده است. در جریان خیزشها و تحولات اخیر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، اخوانالمسلمین مشارکت فعالانهای در تحولات داشته و در کشورهایی مانند مصر، توانسته است در رقابتهای انتخاباتی، پیروزیهای مهمی را به دست آورد. با توجه به این جایگاه و نقشآفرینی اخوانالمسلمین، شناخت پیشینه تاریخی و اندیشه سیاسی آن اهمیت بالایی دارد. عواملی که در شکل گیری اخوانالمسلمین موثر بودند چنین شرح میگردد:
در سال ۱۹۲۷ سازمان جوانان اسلامی در قاهره توسط اساتید الازهر اساس گذاری شد اما قبل بر آن در ۱۹۱۹ مصر از نظر سیاسی و اجتماعی در یک ضعیت بحرانی قرار داشت و از طرف دیگر استعمار انگلیسی تمام مصر را در نوردیده بود و خلافت اسلامی از شدیدترین و بدترین وضعیت تاریخی اش قرارداشت و شرایط ایجاد جنبش اخوانالمسلمین در مصر مهیا بود. این جنبش در ابتدا فقط محدوده فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی بوده و هیچ حرکتی که دال بر سیاسی بودن آن باشد از خود بروز نمی دادند. اما رفته رفته با ورود متفکرینی چون سید قطب، محمد قطب الهضیبی؛ حسن سباعی و غیره حرکت اخوانالمسلمین روی دو خط سیر قابل پیمایش گردید:
1. این جنبش از حالت صرف اجتماعی و اخلاقی خارج شد و به شدت سیاسی گردید و حتی به پیمانه سیاسی شدکه به عنوان بزرگترین خطر تهدیدی بر دولت مصر و حامیان سکولاریسم مصری یعنی آمریکا به حساب آمد و خود ما در تمام احزاب اسلامی خاور میانه، پاکستان، خراسانافغانستان و آسیای مرکزی شد و حتی در شکل گیری انقلاب اسلامی ایران نیز این جنبش به وضاحت دقابل درک بوده است. احزاب جهادی خراسانافغانستان و شکل گیری انقلاب اسلامی در این کشور به شدت تمام متاثر از جنبش اخوانالمسلمین است که حتی اساس نامه این احزاب چون جمعیت اسلامی، حزب اسلامی، اتحاد اسلامی و غیره کاپی متن عربی اساسنامه جنبش اخوان است.
2. گسترش جنبش اخوانالمسلمین از محدوده قلمرو مصر تا اقصا نقاط جهان که بسیار مشابه به صدراسلام است که از شبه جزیره عربستان آغاز و سلطه آن تا اقصا نقاط عالم گسترش یافت و این جنبش نیز از مصر آغاز و تا اندونیزی و مالیزی و فلپین گسترش یافت ولی در داخل مصر فضای فعالیت این جنبش اختناق آمیز و به شدت سرکوب گردید.
بی تردید میتوان گفت اخوانالمسلمین بزرگترین جنبش اسلامی، سیاسی در زمان معاصر جهان است که در حال حاضر در تمام انقلابات دیموکراتیکی عربی نقش به شدت تاثیر گزاری دارند.
۱. ۴. علل و زمینههاى پیدایش جنبش اخوان
آشکار مى سازد. اگر چه این عوامل متعدد و مختلفند، امّا مهمترین آنها عبارتند از:
۱. ۱. ۴. ضعف دینى
حسن البنا در رساله (نحو النور) (به سوى روشنایى ) که براى سران کشورهاى عربى ارسال کرد، شهوترانى، هرزگى، فساد اخلاق، روى گرداندن از فضایل معنوى، کشمکشهاى مغرضانه سیاسى فردى و مذهبى، غرب زدگى، ناتوانى رهبرى سیاسى در اداره امور جامعه و… را از عوامل بدبختى مردم مصر بر شمرد. علاوه بر آن، ترویج اندیشه جدایى دین از سیاست (سکولاریسم یا عَلْمانیّت (که پس از الغاى خلافت عثمانى در (ترکیه فعلى) بیش از گذشته در کشورهاى اسلامى و بویژه مصر تاءثیر گذاشت، و نیز تلاش فرهنگى مطبوعات مصر مبنى بر ضرورت بازگشت به (عصر فرعونى) براى نیل به توسعه و پیشرفت، باعث کنار گذاشته شدن دین از زندگى مردم گردید. مجموعه این عوامل که از آن ب سلطه بیگانگان: عامل دیگر در شکل گیرى اخوانالمسلمین به سلطه شصت ساله انگلیسیها بر مصر بر میگردد. حتّى انقلاب ۱۲۹۸ ه ش. مصریها علیه انگلیسیها به علت دو دستگى آزادی خواهان و نیز سرکوب شدید انگلیس، نتوانست آنان را از مصر براند. در نتیجه سلطه استعمارگر پیر بر مصر ادامه یافت. حسن البنا در کتاب خاطراتش به طرز جالبى به این موضوع اشاره میکند: شهر اسماعیلیه الهامات عجیبى در دل بر مىانگیختها! این پادگانهاى انگلیسى سرگذشت اشغال خائنانه دیارش [مصر] را به دست بیگانه در خاطرش خاطر مصریها] زنده مىسازد. [انگلیس] مصریان را مثل اتباع زیر دست و مفلوک به عملگى مىگمارد و بیگانگان را با احترام و حقوق گزاف به مسند اربابى و فرمانروایى مى نشاند. همه شؤ ونات شهر از آب و برق و نظافت و همه کارهاى مخصوص شهردارى. را تحت نظارت گرفته. این دیدنیها، اندیشهها و خاطرهها دست به دست هم مىداد و در روح اثر مىکرد.
۲. ۱. ۴. ناتوانى احزاب در ارائه راه نجات
از دیگر عوامل تاءسیس اخوان، مى توان به ناتوانى احزاب مختلفِ مصر در ارائه راه نجات از سلطه غرب و رهایى از انحطاط داخلى اشاره کرد. علت این ناتوانى به این نکته بر مى گشت که این احزاب بر اساس خواستههاى اشغالگران انگلیسى و بر پایه سیستم پارلمانى غربى و نه بر مبناى خواستههاى مردم مصر پدید آمده و در ارائه برنامهها و هدفها متاءثر از آرا و اندیشههاى غربیها بودند. چنین وضعیتى منجر به رواج فساد، ناامنى وتوسعه نیافتگى و جامعه مصر گردید. در نتیجه اخوان شکل گرفت تا با مبنا قرار دادن اسلام در جهت بهبود وضع آشفته مصر بکوشد.
۲. ۴. شکلگیری جنبش اخوانالمسلمین
بزرگ ترین جنبش اسلامگرا در جهان عرب میباشد که در سال ۱۹۲۸، توسط حسن البنا در مصر تأسیس شد و به سرعت در سراسر مصر و بسیاری از کشورهای عربی و اسلامی گسترش یافت. در ابتدا فعالیتهای جنبش نیمه مخفی بود و سازمان اخوانالمسلمین برای گسترش جنبش از جزوه، نامه، سخنرانی و ملاقاتهای شخصی استفاده میکرد. جنبش در شرایطی تأسیس شد که از یک سو عناصر محافظهکار الازهر هرگونه سازش یا نوسازی جامعه و دگرگونی دینی را رد میکردند و از سوی دیگر، نوگرایان به دنبال جامعهای بودند که در آن دین و سیاست از هم جدا باشد. حسن البنا تلاشهای خود را در سه مرحله تبلیغ، جذب و سازماندهی و اقدامات عملی آغاز نمود. هدف اصلی وی انجام اصلاحات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در جامعه مصر و جهان اسلام بود و بر سازندگی فرد مسلمان، خانواده مسلمان، جامعه مسلمان و نهایتاً حکومت اسلامی، براساس تمدن اسلامی تأکید نمود.
۱. ۲. ۴. اصول راهبردی مرامنامه اخوان
1. دعوت به اسلام ناب و سلف صالح و بازگشت به اسلام اصیل
2. عمل به سنت پیامبر در کلیه امور اعتقادی و عبادی؛
3. خودسازی از طریق تهذیب نفس، مواظبت بر اعمال، دوستی و برادری در راه خدا؛
4. تشکیل سازمان سیاسی به منظور اصلاح حاکمیت، تربیت مردم براساس عزت و کرامت انسانی و تجدیدنظر در رابطه امت اسلامی با سایر ملتها؛
5. تأکید بر کسب علم و دانش و فناوری به عنوان یک فریضه دینی،
6. بهسازی جامعه و درمان بیماریهای اجتماعی؛
7. انجام فعالیتهای اقتصادی و کسب ثروت؛
8. تأکید بر تربیت بدنی و تقویت جسمی
شعار اساسی اخوانالمسلمین این است که خداوند هدف نهایی ما، پیامبر رهبر ما، قرآن قانون اساسی ما، جهاد در راه خدا شیوه ما و شهادت در راه خدا بزرگترین آرمان ما است.
۲. ۲. ۴. ساختار تشکیلاتی و رهبری اخوانالمسلمین
1) ساختار تشکیلاتی اخوانالمسلمین
ارکان اصلی جنبش اخوانالمسلمین شامل مرشد عام، شورای مشورتی و دفتر ارشاد عام میباشد. شورای مشورتی یا هیئت مؤسسان، مرجع قانونگذاری و سیاستگذاری اخوانالمسلمین محسوب میشود و عهدهدار نظارت عالی بر فعالیتهای جمعیت و انتخاب مرشد عام بوده و مصوبات آن برای کلیه اعضاء الزامآور میباشد. شورای مشورتی دارای ۳۰ عضو است که از بین شوراهای مشورتی مناطق مختلف مصر انتخاب میشوند و شورا میتواند جداگانه ۵ نفر از متخصصان را نیز به عضویت بپذیرد. اعضاء شورا برای مدت ۴ سال انتخاب میشوند. مرشد عام اخوان توسط این شورا انتخاب میشود و پس از پایان دوره مأموریت خود، تا پایان عمر همچنان عضو شورای مشورتی باقی خواهد ماند، مگر آنکه در نتیجه اهمال در انجام وظایف خود بر کنار شود.
دفتر جهانی ارشاد عام مسئولیت عالی اجرایی فعالیتهای اخوانالمسلمین را بر عهده دارد و کلیه فعالیتهای اجرایی اخوان را اداره میکند. دفتر ارشاد از ۱۳ عضو تشکیل میشود که از سوی شورای مشورتی، از مناطق مختلف انتخاب میشوند.
مرشدهای عام اخوانالمسلمین: از آغاز تأسیس جنبش اخوانالمسلمین تاکنون، افراد زیر به عنوان مرشد عام جنبش انتخاب شدهاند:
1. حسن البنا (۱۹۴۹-۱۹۲۸)
2. حسن الهضیبی (۱۹۷۳-۱۹۴۹)
3. عمرالتلمسانی (۱۹۸۵-۱۹۷۳)
4. محمدحامد ابوالنصر (۱۹۹۶-۱۹۸۶)
5. مصطفی مشهور (۲۰۰۲-۱۹۹۶)
6. مأمون الهضیبی (۲۰۰۴-۲۰۰۲)
7. محمدمهدی عاکف (۲۰۱۰-۲۰۰۴)
8. محمد بدیع (۲۰۱۰ تاکنون)
۲) شخصیتهای تاریخی اخوانالمسلمین
تعدادی از شخصیتهای اسلامی نقش عمدهای در گسترش اندیشه اخوانالمسلمین داشتهاند ازجمله:
1. سید قطب اندیشمند رادیکال اسلامی
2. شیخ محمدغزالی امام و مبلغ اسلامی
3. شیخ یوسف القرضاوی رئیس اتحادیه جهانی علمای مسلمین
4. شیخ احمد یاسین موسس جنبش حماس در فلسطین
5. دکتر زغلول النجار امام و مبلغ اسلامی
6. دکتر مصطفی السباعی مؤسس جنبش اخوان در سوریه
7. محمدمحمود الصواف مؤسس جنبش اخوان در عراق
8. شیخ عبدالله عزام امام المجاهدین العرب در خراسانافغانستان
9. محفوظ نحناح مؤسس جنبش اخوان در الجزائر
10. شیخ سید حوی اندیشمند اسلامی سوریه
۳) اعضاء و هواداران اخوانالمسلمین
در زمینه تعداد اعضاء و هواداران جنبش اخوانالمسلمین، اختلافنظر فراوانی دیده میشود. براساس اعلام یوسف ندا مسئول روابط سیاسی بینالمللی اخوان در سال ۲۰۰۷، آمار جمعیت اخوان از یک میلیون نفر تجاوز کرده است و اعضاء اخوان در ۷۲ کشور اسلامی و غیراسلامی حضور دارند. عبدالحمید غزالی، مشاور سیاسی مرشد عام، تعداد اعضاء اخوانالمسلمین را ۱۰ میلیون نفر و هواداران را ۵ میلیون نفر ذکر کردهاست. در عین حال، دکتر عبدالستار الملیجی، عضو سابق اخوانالمسلمین میگوید مجموع اعضاء و هواداران اخوان از یکصد هزار نفر تجاوز نمیکند که به نظر میرسد با توجه به سابقه ۸۰ ساله جنبش اخوانالمسلمین و حضور اعضاء آن در کشورهای مختلف، جمعیت آنان بیش از این تعداد باشد.
