یادداشت: سیحون کوهسار
زبان اوزبیکی، با جایگاه سوم از نظر شمار گویش‌وران پس از پارسی و پشتو، مهم‌ترین زبان اقلیت در خراسان‌افغانستان محسوب می‌شود.
این زبان که ریشه در خانواده زبان‌های ترکی دارد، به‌دلیل پراکندکی گویش‌ورانش در چندین کشور آسیای میانه، دارای جایگاهی فراملی است و از پشتوانه تاریخی و فرهنگی گسترده‌تری نسبت به زبان پشتو در سطح منطقه برخوردار است.
گونه‌های مختلف این زبان با خطوط متفاوتی نوشته می‌شوند: پارسی در خراسان‌افغانستان، سیریلیک در ازبکستان و لاتین در ترکیه.
گویش اوزبیکی در خراسان‌افغانستان به‌وضوح تحت تأثیر زبان‌های پارسی قرار دارد و حجم انبوهی از وام‌واژه‌های این زبان‌ها را در خود جذب کرده است؛ در حالی که اوزبیکی رایج در ازبکستان تحت تأثیر زبان روسی است.
علیرغم رسمیت قانونی، زبان اوزبیکی در خراسان‌افغانستان همواره با موانع جدی در مسیر توسعه و ترویج مواجه بوده است. این وضعیت را می‌توان حاصل دو عامل کلیدی دانست:
اول، انفعال نخبگان فرهنگی اوزبیک: عدم سرمایه‌گذاری و تلاش کافی برای تولید منابع و گسترش این زبان.
دوم، بی‌توجهی نظام مند حکومت مرکزی: نادیده گرفتن این زبان در عرصه‌های آموزشی، اداری و رسانه‌ای و غیره.
سیاست‌های زبانی در خراسان‌افغانستان همواره ابزاری در دست حکومت‌ها بوده است.
در دوره امان‌الله خان، اندیشه‌های نوسازانه محمود طرزی، اگرچه نتوانست بر سیطره زبان پارسی چیره شود، اما با ترویج پشتو به عنوان تنها زبان رسمی مورد نظر، عرصه را بر رشد زبان اوزبیکی تنگ کرد.
حوزه اصلی رواج این زبان، شمال خراسان‌افغانستان به‌ویژه استان‌های جوزجان، فاریاب و سرپل است.
با این وجود، حکومت مرکزی هیچ‌گاه برنامه مدونی برای پویاسازی آن در پیش نگرفته است. این بی‌توجهی به حدی است که بسیاری از مردم در دیگر نقاط کشور از اصل وجود و رسمی بودن زبان اوزبیکی بی‌خبرند.
اکنون و با بازگشت گروه طالبان به قدرت، سیاست‌های زبانی با شدت بیشتری دنبال می‌شود و این گروه در تلاش است تا با جایگزینی زبان پشتو به جای دیگر زبان‌ها، تنوع زبانی در خراسان‌افغانستان را بیشتر از پیش به حاشیه براند.
همه ساله شهروندان کشور و به ویژه گویش‌وران این زبان در تاریخ (۲۹ میزان/مهر) روز زبان ازبیکی را گرامی داشت می‌کنند.
