جاوید راحل: پژوهشگر اندیشه سیاسی
بخش نخست
چکیده
مذهب تشیع یکی از نخستین فرقه‌های مذهبی سیاسی در اسلام بود که با بروز اختلاف سیاسی میان اصحاب پیامبر بوجود آمد.
در فرایند تشیع نبوت یک پروژه سیاسی زمان مند نیست که پس از وفات پیامبر تمام شود.
بلکه با تحول به امامت پسا پیامبر که معصومین از فرزندان علی و فاطمه می‌باشند پروسه نبوت به امامت تا آخر زمان برای هدایت مسلمانان ادامه خواهد داشت.
برای مجادله میان اندیشه تشیع و اهل سنت متفکران زیادی باعث شکل گیری کلام سیاسی تشیع شدند.
مذهب تشیع به فرقه‌های زیادی تقسیم شدند اما عمده‌ترین فرقه‌های آن زیدیه، اسماعیلیه و امامیه (جعفریه) می‌باشند که تاثیرات زیادی بر تاریخ سیاسی اسلام بر جا گذاشته اند.
واژه‌گان کلیدی: شیعه، سقیفه بنی ساعده، ولایت، امامت، زیدیه، اسماعیلیه، امامیه
۱. پیش درآمد
در شکل گیری مکاتب اعتقادی و کلامی صدر اسلام دو نوع عوامل دخیل اند: نخست عوامل دینی فرهنگی که با در نظر داشت گسترش اسلام میان طوایف و ملل دیگر باعث تقابل باورهای مذهبی ادیان قبل از اسلام با باورهای ساده مذهبی اسلام گردید و در گام اول پرسش‌های بودند که بنیاد اعتقادی ساده را دچار شک و تردید می‌ساختند و طرح پرسش‌های پیرامون قضا و قدر، جبر و اختیار و غیره که منجر به فرقه‌های چون قدریه، جبریه، مرجئه و غیره شدند.
دوم: عوامل سیاسی فرهنگی که موجب اختلافات یاران پیامبر پس از وفات او گردید.
در این‌جا منظور ما نیز پرداختن به این طیف از مکاتب کلامی سیاسی است که پایه‌های مفهومی تحت عنوان اندیشه سیاسی در تمدن اسلامی را شکل دادند این جریان‌ها غالباً ناشی از اختلافاتی بود که در زمان خلفای راشدین اتفاق افتاد.
در زمان حیات پیامبر اختلافات اعتقادی، سیاسی در میان امت اسلامی پدید نیامد؛ اما پس از رحلت ایشان، نخستین اختلاف از همان روز، اختلاف بر سر خلافت و امامت، امت اسلام را به دو شاخه شیعه و سنی تقسیم کرد.
بنابرین خلاء حجیت و رهبر اعتقادی مورد قبول همه مسلمین، نخستین دلیل اختلاف‌ها و پیدایش مذاهب اسلامی است. (برنجکار، ۱۳۸۵: ۱۴)
عوامل اختلاف فرق و مذاهب را می‌توان چنین خلاصه کرد:
1. ناتوانی انسان‌ها از درک همه حقایق و عدم بهره‌گیری از سنت پیامبر اسلام.
2. تعصبات قبیلوی حاکم بر جامعه اعراب که عملاً طبقات اجتماعی قومی اشراف شهری و بادیه نشین را شکل داده بودند.
3. پیروی از هوا و گرایش به مافع مادی و لجاجت
4. گسترش قلمرو مسلمانان و وارد شدن مسلمانان تازه وارد که از سایر ادیان بهره برده بودند در حوزه اسلام.
دومین اختلاف مهم در تاریخ صدر اسلام پس از جنگ صفین است که در سال‌های ۳۶ و ۳۷ اتفاق افتاد که منجر به اختلاف میان سپاه حضرت علی گردید. برخی بر میان ارتش بر وی خروج کردند و در حرورا عبدالله بن وهب الراسبی را امیر خود تعیین نمودند.
این رویداد بعداً منجر به پیدایش فرقه‌های سیاسی نخستین در اسلام گردید که عمده‌ترین آن‌ها شکل گیری جنبش خوارج، نحله‌های مذهبی سیاسی تشیع، فرقه کلامی سیاسی معتزله و سایر نحله‌های فکری اعتقادی اهل سنت بودند.
اسلام با وجود منابع اولیه و باورمندی‌های در اصول پذیرفته شده آن اما در فروعات مانند تمام ادیان و مذاهب جهان دچار انشعابات زیادی شده است که مذهب تشیع یکی از اصلی‌ترین مذاهب در اسلام می‌باشد. شیعه در لغت به معنای پیروان و یاران است.
این واژه بر مفرد، تثنیه و جمع و مذکر و مؤنث بطور یک‌سان اطلاق می‌شود. در اصطلاح، شیعه به پیروان علی بن ابی طالب گفته می‌شود که باور مند به امامت و خلافت بلافصل او از طریق نصب و نص پیامبر هستند. (برنجکار، ۱۳۸۵: ۲۹)
در آموزه‌های تشیع، بنیاد تشیع بر امامت بوده و تجلیات آن در واقعه «غدیرخم» نهفته و رویدادهای پس از رحلت پیامبر به تشیع سیاسی منجر گردید. تشیع تا زمان شهادت امام حسین اغلب بر بنیاد داعیه‌ای کاملاً اسلامی عربی استوار بود؛ اما پس از رویداد کربلا و شکل گیری موجی از نا رضایتی عام مسلمانان از این حادثه المناک، کم کم قیام‌ها بر ضد امویان سامان یافت که از جمله قیام توابین و قیام مختار، عناصر ایرانی نیز در ارتش تشیع جذب شدند و باید گفت که اغلب آن‌ها باشنده‌گان کوفه بودند.
هانری کوربن فیلسوف و اسلام شناس معروف فرانسوی سال‌های زیادی بر اندیشه شیعی کار کرده است و در حقیقت درون‌مایه اندیشه شیعی را مورد پژوهش قرار داده است و ایشان یکی از منابع عمده شناسایی این اندیشه به شمار می‌رود. او باور دارد که: «اندیشه شیعی، از همان آغاز منبعی برای حکمتی از نوع نبوی مربوط به یک دیانت نبوی بود. حکمت نبوی اندیشه‌ای را ایجاد می‌کند که نه به گذشته تاریخی، نه به ظاهر احکام آن و نه به افقی که منابع و احکام منطقی عقلی حدود آن را معین می‌کند، محدود نمی‌شود. اندیشه شیعی ناظر به انتظاری است، نه انتظار وحی و شریعت جدید، بلکه ظهور کامل همه مبانی پنهان یا معانی معنوی وحی الهی.
نمونه اعلای این انتظار، همانا ظهور امام غایب خواهد بود. به دنبال دایره نبوت که اینک بسته شده است. دایره جدید، دایره ولایت خواهد آمد که در پایان آن، امام ظاهر خواهد شد. حکمت نبوی، به طور اساسی، حکمتی معاد اندیش است.» (کوربن، ۱۳۸۵: ۴۲)
امام در قاموس تشیع دارای وجه و شأن سیاسی است، هر چند عوامل بیرونی اجازه این بروز و ظهور را ندهد. این وجه بر خاسته از بعد معنوی و روحی امام است. این وضعیت و حالت امام است که اجازه نماینده‌گی حقایق دور از دسترس اسلام را به وی می‌دهد. (قادری، ۱۳۹۵: ۴۹)
هر یک از امامان با اتصال و ایضاح معنای باطنی وحی به پیروان خود قیم قرآن محسوب می‌شوند این تعلیمات، منبع باطنی در اسلام است و عجیب این‌که بدون توجه به تشیع این باطن مورد بحث قرار گرفته است این تضاد در اسلام سنی بروز یافت و شاید مسئولیت آغازین آن متوجه اقلیت شیعه است، کسانی که با مثله کردن تشیع و توجیه کوشش‌های در جهت قرار دادن آن به عنوان مذهب پنجم در کنار مذاهب چهارگانه فقهی اسلام اهل سنت، نسبت به تعلیمات باطنی امامان تساهل و تسامح ورزیدند. (کوربن، ۱۳۸۵: ۴۴)
شیعه امامی باور دارد که انتخاب امام علی به عنوان وصی و جانشین نه فقط بصورت کنایی بلکه نص صریح در این خصوص وجود دارد.
ازینرو برای محاسن علی و قابلیت او در این مقام قدسی، پیامبر مثال موسی و هارون را با مثال خودش و علی افاده نموده است. ازینرو قاعده تعیین امام توسط پیامبر تعمیم می‌پذیرد به انتخاب امام بعدی توسط امام قبلی که این تسلسل میان شیعیان مکان اختلاف واقع شد و منجر به سه شاخه اصلی زیدیه، اسماعیلیه و امامیه گردید. ولی پیش از پرداختن به فروعات اهل تشیع تکلیف اختلاف این مذهب بزرگ را در کنار اهل سنت که بزرگ‌تر و گسترده‌تر از تشیع است مشخص نمائیم.
