یادداشت: تایب احمد
در تاریخ خراسان‌افغانستان کسانی که از آدرس‌های قومی وارد معادلات سیاسی و نظامی شده‌اند، کم‌تر مورد نقدهای منصفانه قرار می‌گیرند. بیشتر نقدها توصیفی هستند تا انتقادی.
در این یادداشت، نگاهی می‌افکنیم به زندگی عبدالرشید دوستم، از تولد تا ورود به سیاست و از مارشالی تا فرار و تبعید.
عبدالرشید دوستم، یکی از چهره‌های جنجالی و تأثیرگذار تاریخ معاصر خراسان‌افغانستان، نقش مهمی در تحولات سیاسی-نظامی چند دهه اخیر ایفا کرده است.
او در سال ۱۳۳۳ خورشیدی (۱۹۵۴ میلادی) در شهرستان خواجه‌دوکوه استان جوزجان و در خانواده‌ای دهقان متولد شد و به‌دلیل مشکلات اقتصادی، نتوانست تحصیلات ابتدایی خود را به پایان برساند.
در سال ( ۱۳۵۱/۱۹۷۲) وارد خدمت سربازی شد و پس از پایان دوره، به‌عنوان مسئول گروهی از کارگران در پروژه‌های نفت و گاز شبرغان وظیفه اجرا می‌کرد.
در دهه ۱۳۶۰ خورشیدی (۱۹۸۰ میلادی) به‌عنوان فرمانده فرقه ۵۳ ارتش خراسان‌افغانستان منصوب شد و تحت فرماندهی دولت داکتر نجیب‌الله در عملیات‌های گسترده علیه مجاهدین در شمال کشور شرکت کرد و چندین مدال افتخار از داکتر نجیب رئیس‌جمهور وقت دریافت نمود.
پس از سقوط دولت داکتر نجیب‌الله در سال ۱۳۷۱ خورشیدی (۱۹۹۲ میلادی)، دوستم به جمع مجاهدین پیوست و حزب «جنبش ملی اسلامی خراسان‌افغانستان» را تأسیس کرد.
او در ائتلافی با احمدشاه مسعود وارد کابل شد، اما دیری نپایید که اختلافات باعث شد تا با عبدالعلی مزاری و گلبدین حکمتیار متحد شود و «شورای هماهنگی» را علیه دولت اسلامی به رهبری استاد برهان‌الدین ربانی تشکیل دهند.
در سال ۱۳۷۶ خورشیدی (۱۹۹۷ میلادی)، عبدالرشید دوستم کنترل قسمت بیشتر شمال خراسان‌افغانستان را در اختیار داشت و حتی دست به چاپ پول محلی برای اداره مستقل آن مناطق زد.
اما با گسترش نفوذ گروه طالبان و سقوط شهرهای کلیدی در شمال، در سال ۱۳۷۷ خورشیدی (۱۹۹۸ میلادی)، ناگزیر شد به ترکیه پناه ببرد.
در پی حملات یازدهم سپتامبر و آغاز عملیات نیروهای بین‌المللی به رهبری ایالات متحده، دوستم در سال ۱۳۸۰ خورشیدی (۲۰۰۱ میلادی) به بازگشت و در سرنگونی گروه طالبان نقش کلیدی ایفا کرد.
پس از آن، در ساختار سیاسی جدید، او به‌عنوان معاون وزارت دفاع و رئیس ستاد مشترک ارتش خراسان‌افغانستان ایفای وظیفه نمود.
در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۹۳ خورشیدی (۲۰۱۴ میلادی)، دوستم به‌عنوان معاون نخست رئیس‌جمهور اشرف غنی منصوب شد. اما پس از مدتی، با اتهام آزار جنسی احمد اشچی، استاندار پیشین جوزجان، مواجه شد و مجدداً به ترکیه تبعید شد.
در سال ۱۳۹۹ خورشیدی (۲۰۲۰ میلادی)، در نتیجه یک توافق سیاسی میان اشرف غنی و داکتر عبدالله عبدالله، رتبه نظامی مارشالی به عبدالرشید دوستم اعطا شد.
او پس از شاه‌ولی‌خان و مارشال قسیم فهیم، سومین فرد در تاریخ خراسان‌افغانستان بود که به این رتبه رسید.
اما اعطای این رتبه از سوی بسیاری از آگاهان، اقدامی صرفاً سیاسی تلقی شد و نه بر مبنای معیارهای حرفه‌ای نظامی.
با سقوط دولت اشرف غنی در ۲۴ اسد ۱۴۰۰ خورشیدی (۱۵ اوت ۲۰۲۱ میلادی)، مارشال دوستم بار دیگر بدون هیچ‌گونه مقاومت قابل‌توجهی، خاک کشور را ترک کرد و برای چندمین بار به ترکیه پناه برد.
این اقدام موجی از انتقادها را علیه او برانگیخت، منتقدان می‌گویند: چگونه ممکن است یک مارشال ارتش، در شرایط بحرانی که کشور توسط گروه طالبان، از میدان عقب‌نشینی کند و نیروهای خود را رها نماید؟
منتقدان معتقد هستند که در تاریخ تحولات نظامی جهان، به‌ندرت دیده شده است که یک مارشال یا فرمانده بلندپایه، میدان نبرد را ترک کرده و به تبعید برود. مارشال‌ها معمولاً به‌واسطه شجاعت، فرماندهی درخشان و حضور مداوم در خطوط مقدم به این رتبه نائل می‌شوند و ترک جبهه جنگ برای چنین مقامی ننگ تلقی می‌شود.
دوستم در طول زندگی سیاسی و نظامی‌اش بارها مسیر خود را تغییر داده است؛ از وفاداری به داکتر نجیب‌الله تا اتحاد با مجاهدین، از هم‌پیمانی با آمریکا تا کنار آمدن با اشرف غنی؛ او چهره‌ای است با سیاست‌های متغیر و انعطاف پذیر.
در مجموع، اگرچه عبدالرشید دوستم از بازیگران اصلی معادلات قدرت در چند دهه گذشته به‌شمار می‌رود، اما میراث سیاسی و نظامی‌اش با ستایش‌ها و نقدهای فراوانی همراه است؛ هواداران قومی اش او را قهرمان می‌خوانند و شخصیتی که برای قوم ازبیک بیشتر وجه و جایگاه سیاسی در معادلات قدرت بخشید.
منتقدانش او را به سختی نقد می‌کنند.
از تعاملاتش با جناح‌های مختلف در دهه‌های قبل تا فرارش از میدان جنگ در ۱۴۰۰.
یکی از نقدهایی که بر او وارد می‌کنند، عمل‌کرد ضعیفش پس از سقوط نظام است.
منتقدان می‌گویند که او در کشور ترکیه زندگی می‌کند و هرازگاهی بیانات غیر عملی از مقاومت در برابر گروه طالبان تا تکراد دوباره “دشت لیلی”و آزادی خراسان‌افغانستان صحبت می‌کند، این بیانات شخصیت او را با پرسش همراه‌کرده است.
مردم با بیان این مطلب که فرار از میدان جنگ، در شان یک “مارشال” نیست، می‌پرسند چه زمانی دوستم به کشور می آید و آیا این بار نیز موفق خواهد شد که رویداد دشت‌لیلی را تکرار کند؟ این پرسشی است که گذشت زمان آن را روشن خواهد ساخت.
