نویسنده: محمد نوید دانشپور
کشور اوکراین پیش از جنگ روسیه در ۲۰۲۲، حدود ۱۰٪ از صادرات جهانی گندم را تأمین میکرد.
این سهم در کنار سهم روسیه باعث شد تا منطقه دریای سیاه حدود ۳۰٪ از بازار گندم را کنترل کند.
با آغاز جنگ اوکراین و روسیه و بسته شدن بنادر دریای سیاه، صادرات اوکراین بهشدت کاهش یافت؛ اما توافق موقت تحت «ابتکار گندم دریای سیاه» در ژوئیه ۲۰۲۲ امکان صادرات ۳۳ میلیون تن غلات را در عرض یک سال فراهم کرد.
کشور روسیه در فصل بازاری ۲۰۲۳–۲۴ به سهم ۲۸٪ در صادرات جهانی گندم رسید که بالاتر از سهم پیشین بود. این به دلیل افزایش تولید داخلی و بهرهبرداری از خلأ موجود بود.
پیشبینی USDA برای تولید گندم اوکراین در سال زراعی ۲۰۲۵–۲۶ حدود ۱۳٪ کاهش یافت که سطحی بیسابقه در ۱۳ سال گذشته محسوب میشود؛ عوامل مؤثر شامل خشکسالی در فصل کاشت، کاهش میزان زیر کشت و جنگ با روسیه هستند.
صادرات گندم اوکراین در سال ۲۰۲۴–۲۵ حدود ۱۵.۶ میلیون تن پیشبینی شده که کمتر از ۱۸.۶ میلیون تن سال قبل است. تا اواسط مارس ۲۰۲۵ حدود ۱۲.۵ میلیون تن صادر شده بود.
کاهش تولید و صادرات از اوکراین و همچنین محدودیتهای صادرات روسیه، منجر به کاهش نسبت ذخیره به مصرف (stock‑to‑use) و ایجاد فشار روی بازار گندم تا سال ۲۰۲۶ شد.
بازار جهانی گندم تحت تأثیر نگرانیهای ژئوپلیتیک و کاهش تولید در منطقه دریای سیاه، تغییرات شدیدی را تجربه کرد، هرچند ذخایر نسبتاً با ثبات بودند، ولی آسیبپذیری بازار افزایش یافت.
جنگ اوکراین و روسیه باعث کاهش کاشت غلات و تمایل به سمت محصولات روغنی (تخمه آفتابگردان، سویا) شده است؛ این تغییر که تا ۳۰٪ رشد داشته، ممکن است ساختار صادرات را تغییر دهد.
روسیه در ژوئیه ۲۰۲۳ از ابتکار گندم دریای سیاه خارج شد که نگرانیها درباره اختلال در صادرات اوکراین و افزایش قیمت مواد غذایی را شدت داد. روسیه اعلام کرد بدون ضمانتهای امنیتی در شمال غربی دریای سیاه، تردد ایمن کشتیها ممکن نیست. این تهدید موجب افزایش ریسک، کاهش تقاضا و افزایش هزینه حمل برای غلات اوکراینی شد.
پس از قطع توافق دریایی، اوکراین با کمک راهکارهایی مثل «راهرو انساندوستانه» و صادرات از طریق کشورهای همسایه (رومانی، بلغارستان) تلاش کرد تا تداوم صادرات را حفظ کند. اختلال در تامین گندم اوکراین باعث افزایش قیمت بازار شد؛ که قطعیت کاهش عرضه، افزایش تورم غذایی را تشدید کرد.
کشورهایی مانند مصر، تونس، لبنان و بسیاری از کشورهای کمدرآمد شمال آفریقا و خاورمیانه که بهشدت وابسته به گندم اوکراین بودند، در معرض ریسک افزایش قیمت و کمبود قرار گرفتند و آمریکا، کانادا و آرژانتین برنامه دارند تا سهم جایگزین خود را افزایش دهند. با این حال، بحران در منطقه دریای سیاه، فرصتهایی را برای سایر تولیدکنندگان غلات ایجاد میکند.
به باور کارشناسان، تا پایان این دهه، صادرات کشور اوکراین به سطح پیش از جنگ برنخواهد گشت؛ دلیل آن ترکیبی از کاهش تولید، مشکلات لجستیکی و بحران توافقهای دریایی و زمینی است.
روی همرفته باید گفت که جنگ اوکراین بر امنیت غذایی جهانی تأثیر چشمگیری داشته است: سهم قابل توجه منطقه دریای سیاه در بازار جهانی کاهش یافته، قیمتها افزایش یافته و تدارکات کشورهایی با اقتصاد آسیبپذیر به خطر افتاده است. مسیرهای جایگزین روی زمین و مسیر انسانی اوکراین امیدهایی را پدید آورده، اما بدون ثبات در توافق دریایی، دسترسی به بازارها همچنان شکننده و پرریسک خواهد ماند.