خوشنویسی و میناتوری از هنرهای با پیشینه در خراسان‌افغانستان است و از جایگاه ارزشمندی در میان اهل هنر و زیبایی، برخوردار هستند. به ویژه هنر خوشنویسی اسلامی با خطوط نسخ، نستعلیق و …در مدارس و مراکز فرهنگی هنری آموزش داده می‌شد. بخاطر آشنایی علاقه‌مندان و بخصوص جوانان، گفت‌وگویی انجام شده با یکی از خوش‌نویسان جوان کشور که اینک پیش‌کش خوانند‌گان محترم می‌گردد:
خراسان‌تایمز: با سپاس و قدردانی از فرصتی که در اختیار ما گذاشتید، در نخست، می‌خواهم خودتان را به خواننده‌های ما معرفی کنید.
نایاب: با عرض سلام و ارادت!
سلحشور نایاب هستم، متولد ۱۳۷۵ خورشیدی، استان پنجشیر. دارنده مدرک کارشناسی شریعت و قانون از دانشکده شرعیات دانشگاه کابل.
خراسان‌تایمز: شما چه زمانی به کارهای هنری رو آوردید و به کدام هنرها دسترسی دارید؟
نایاب: مدت ۱۰ سال می‌شود که به هنر رو آورده‌ام و در بخش‌های خوشنویسی، مینیاتور ( تذهیب) و نقاشی، فعالیت و دسترسی دارم.
خراسان‌تایمز: کمی در مورد مینیاتوری و تاریخچه‌اش بگویید و این‌که شما در این زمینه چه کارهایی کرده‌اید؟
نایاب: کلمه مینیاتوری ریشه در زبان فرانسوی داشته و به مفهوم «طبیعت کوچک» استفاده شده است.
موضوعات نگارگری، گل و مرغ، اژدها، غنچه، شاخچه و غیره از جمله موضوعات کاربردی در مینیاتوری می‌باشند.
با آنکه مینیاتوری به‌معنای تذهیب، کاربرد قبل از اسلام داشته و در آثاری که از چین باستان به‌دست آمده، بیانگر این واقعیت است، اما بعد از ظهور اسلام تا قرون پنجم، نسبتاً مراحل ابتدایی خود را پیموده است که آثار به‌جا مانده از این ادوار، بیانگر این مورد است.
اما بعد از قرن ششم، راه صعودی را پیموده و در دوره حاکمیت تیموریان، هنر مینیاتوری هم در بخش نگارگری و هم در بخش تذهیب، به اوج شکوفایی خود رسید.
هراتِ باستان که مرکز هنری و فرهنگی سرزمین خراسان‌افغانستان و کشورهای منطقه بود، در مدت کمی این هنر را به کشور ایران، ماوراءالنهر و هندوستان رسانید؛ به‌طوری‌که از بخارا تا دهلی، همه محو زیبایی این هنر گردیدند و مینیاتوری جزو هویت فرهنگی-هنری این کشورها نیز شد.
در این زمینه بیشتر به مینیاتوری ( تذهیب- خطوط) پرداخته‌ام و تعداد محدودی مینیاتوری (نگارگری) که همانا نقاشی مینیاتور است انجام داده‌ام که در آرشیف شخصی‌ام محفوظ است.
آثار مینیاتوری (تذهیب) شامل تذهیب خطوط خودم می‌باشد.
خراسان‌تایمز: در مورد خوشنویسی اگر بگویید و پیشینه‌اش در خراسان‌افغانستان.
نایاب: هنر خوشنویسی یکی از کاربردی‌ترین هنرهای ظریف است.
خوشنویسی علاوه بر بُعد زیبایی‌شناسی، ابعاد هنری-فرهنگی و هنری-تاریخی را در خود دارد که در ادوار تاریخی، بیانگر هویت فرهنگی و تاریخی ملت‌ها بوده است.
کسی که خطش نیکو و زیبا باشد، آنکه خط را از روی اصول و قواعد و زیبا بنویسد، خوش‌خط گویند.
کسی که خط نیک از روی تعلیم نویسد، خطاط و مشّاق گویند.
خوشنویسی از کلمه یونانی برگرفته شده که به معنی «نوشتن زیبا» می‌باشد.
اصطلاحاً خوشنویسی ملکه‌ای است که تحت قواعد خاصی حرکت انگشتان را با قلم آشنا و توانا گرداند.
سرزمین پهناور خراسان نیز از این هویت فرهنگی و هنری-تاریخی خویش بی‌بهره نبوده است.
نظر به اسناد و مدارک مکشوفه و نسخه‌های خطی موجود در موزه‌های منطقه و جهان، پیشینه نوشتن و موجودیت رسم‌الخط مرّوج در سرزمین خراسان برمی‌گردد به سال‌های (۳۰۰-۲۵۰ ق.م). آثار به‌دست‌آمده از این ادوار بیانگر رسم‌الخط رایج «آرامی» و«یونانی» بوده است. نوشته‌هایی به رسم‌الخط «آرامی» و «یونانی» مکشوفه در قندهار و جلال‌آباد حاوی موضوعات اخلاقی بوده که مربوط به فرمان آشوکا (۲۷۳-۲۳۲ ق.م)، پادشاه هند بوده است.
تا زمان قبل از رسیدن اسلام به سرزمین خراسان، رسم‌الخط‌های پهلوی و تخاری نیز مرّوج بوده است. بعد از رسیدن اسلام به سرزمین خراسان‌افغانستان، رسم‌الخط عربی رایج گردید که همانا خط کوفی و نسخ قدیمی و ابتدایی بوده است.
با این‌که سرزمین خراسان‌افغانستان در قرون اولیه اسلام همان خط کوفی و نسخ قدیمی را زیبا می‌نوشتند، اما برای بار اول نخستین خوشنویسی که ترتیب و تنظیم به خط وضع کرد، احمد بن ابو خالد احول بود که به فرمان یحیی برمکی، پادشاه خاندان برمکیان ( متوفای ۱۹۰ ه.ق / ۸۸۹ م)، به این کار همت گماشت و مورد نوازش و پرورش یحیی پادشاه قرار گرفت.
فضل بن سهل سرخسی، دیگر از وزرای برمکیان، رسم‌الخط قلم‌الریاسی را وضع نهاد که مبدأ خطوط ثلث، محقق، رقاع و غبار بوده است.
در زمان سلطنت غزنویان و غوریان نیز توجه زیادی به هنر خوشنویسی صورت گرفت که هنر خوشنویسی در این ادوار به مرحله شکوفایی رسید و آثار بجا مانده از این ادوار تاریخی گواه این مدعاست. در زمان تیموریان که هرات مرکز آن بوده، محمد بابر شاه (۸۸۸-۹۳۷ ه) رسم‌الخط بابری را وضع نهاد و قرآنی به این رسم‌الخط نیز نوشت و آن را به مکه فرستاد. در این دور تاریخی پس از اقلام شش‌گانه، اقلام تعلیق و نستعلیق به وجود آمد که توسط میرعلی هروی تکامل قواعد یافت و بعدتر هم شکسته که توسط محمد شفیع هروی (شفیعا) مراحل تکامل خود را پیمود. همه این اقلام هشت‌گانه در دوره‌های معاصر نیز در جغرافیای خراسان‌افغانستان مرّوج بوده تا اکنون هم کاربرد دارند، بعضی بیشتر و بعضی هم کمتر.
خراسان‌تایمز: نقاشی از چه زمانی مروج شد و در کجاها اولین بار مورد توجه قرار گرفت و در کشور ما چه زمانی پرداخته شد؟
نایاب: نقاشی هنر دیرینه‌ای است که پیشینه تاریخی وسیعی دارد و هزارها سال پیش توسط انسان‌های اولیه و غارنشینان مورد استفاده قرار گرفته است. معروف‌ترین نقاشی‌های انسان‌های نخستین در غارها یا غارنگاره‌های پیش از تاریخ در غار لاسکائوکس (لاسکوئه) فرانسه و آلتامیرا در اسپانیا دیده می‌شود. این آثار عمدتاً نقاشی‌هایی از حیوانات با رنگ سیاه هستند.
در کشور ما نیز پیشینه این هنر وسیع است و به دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان برمی‌گردد. سکه‌های منقوش به دست آمده از این ادوار، گواه این واقعیت است. پس از ورود اسلام به این سرزمین، تحولات متعددی رخ داد که هنر نقاشی از آنها بی‌نصیب نماند و در قرون ششم، هفتم و هشتم هجری مراحل صعودی و تکامل خود را طی کرد. مکتب‌های نقاشی تبریز، هرات و هندوستان گواه این روند تاریخی هستند.
در دوران معاصر نسبت به همه دوران‌ها، بیشتر به هنر نقاشی توجه صورت گرفته است. هنرمندان این حوزه، آثار زیادی از مکاتب و سبک‌های مختلف هنری از خود به یادگار گذاشته‌اند. ترویج بیشتر سبک‌های مختلف نقاشی در خراسان‌افغانستان و فعالیت هنرمندان نقاش، بیانگر این واقعیت است.
خراسان‌تایمز: کدام یک از این دو بخش هنری برای‌تان عمیق‌تر یا الهام‌بخش‌تر است که با آن خودتان را راحت احساس می‌کنید؟
نایاب: همه‌ی هنرها در ذات خود زیباست؛ زیبایی‌ای که انسان را مجذوب خود می‌سازد. هرقدر به زیبایی‌های آن پی برده شود، به همان اندازه انسان را به عمق بی‌انتهای زیبایی می‌برد. هرچند تفکیک میان دو هنر کاری‌ست بس دشوار، لیکن مشق خط را بیشتر تمرین می‌کنم، اما با هر دو هنر خیلی راحتم، تا حدی که نمی‌توانم یکی را از دیگری بیشتر بدانم.
خراسان‌تایمز: آثار شما بیشتر چه مفاهیمی را بیان می‌کند؟
نایاب: در همه آثار کوشیده‌ام تا موضوعات اخلاقی، عرفانی، اجتماعی (بازتاب رنج مردم، مشکلات و محدودیت‌های اجتماعی) و بعضی آثار هم موضوعات انتقادی را بازتاب دهم تا زبانی باشد در قالب نقش و نوشتار، برای درک مسئولیت و محدودیت اجتماع و افراد در جامعه.
خراسان‌تایمز: اگر لطف کنید از اهمیت مینیاتوری برای ما بگویید؟
نایاب: مینیاتوری در ادوار مختلف تاریخی، مخصوصاً از قرن ششم به بعد، جایگاه خاصی در فرهنگ و هنر جامعه ما داشته است.
اهمیت مینیاتوری هم در کتاب‌آرایی، تزئین کتاب‌ها، ساختن مرّقع‌ها و ساختن آثار نفیس موزه‌ای آشکارا است. آثاری که از ادوار گذشته، مخصوصاً قرن هشتم به بعد، در موزه‌های کشورهای آسیایی و اروپایی فعلاً موجود است، از لحاظ ارزشی می‌توان به جایگاه و اهمیت این هنر پی برد. از لحاظ هویت تاریخی‌ـ‌هنری، این هنر ریشه عمیق در تاریخ و هویت ملت‌ها، به‌خصوص جامعه ما دارد. اگر هنر مینیاتوری به این حد کمال نمی‌رسید، امروزه مجموعه‌ای از مرّقع‌های مزین و آثار نفیس مینیاتور که بازتاب‌دهنده تاریخ هنری این سرزمین است، در دسترس نمی‌بود. در واقع، موجودیت این هنر به مفهوم غنای هنری در تاریخ سرزمین ما می‌باشد.
خراسان‌تایمز: دیدگاه جامعه در قبال هنرمند مینیاتور چگونه است، و چقدر این هنر در جامعه خراسان‌افغانستان جاافتاده است؟
نایاب: اگر به تاریخ گذشته سرزمین نگاه کرده شود، به‌خوبی دریافت می‌شود که در ادوار گذشته تاریخ، از شاهان تا رعیت، همه دید مثبتی نسبت به هنر و هنرمند در جامعه داشته‌اند. به‌گونه مثال، هنر مینیاتوری، تذهیبِ خطوط، نگارگری و کتاب‌آرایی در دوره تیموریان، که مکتب‌های مختلف استاد بهزاد از مکتب هرات گرفته تا تبریز و هند گواه این مدعاست.
لیکن بعد از آن، در نیمه آخر قرن سیزدهم و چهاردهم تا اکنون، هنر مینیاتوری سیر نزولی خود را در جامعه خراسان‌افغانستان می‌پیماید.
از لحاظ افراد اجتماع، می‌توان دیدگاه افراد جامعه را نسبت به هنر مینیاتوری به سه دسته تقسیم کرد:
۱- بعضی افراد جامعه، آنانی‌که دیدگاه‌شان نسبت به هنر مینیاتوری، دیدگاه آگاهانه و ارزشی است؛ این دسته در تلاش‌اند تا بیشتر اهمیت هنر مینیاتوری را درک کنند و جایگاه بلند این هنر را محفوظ و مضبوط نگه‌دارند.
۲- بعضی افراد اجتماع، نسبت به هنر مینیاتوری دیدگاه زیبایی‌شناسانه دارند؛ منظور از زیبایی‌شناسی، تنها توجه به زیبایی ظاهری این هنر است، بدون در نظر گرفتن ارزش و جایگاه آن.
۳- بعضی افراد دید مثبتی نسبت به این هنر ندارند؛ نه دید زیبایی‌شناسانه دارند و نه هم دید ارزش‌شناسانه، بلکه نگاهی بی‌تفاوت نسبت به این هنر دارند.
افراد دسته اول، بسیار محدودند؛ از این جهت روشن است که توجه به جایگاه هنر در جامعه خراسان‌افغانستان، بسیار اندک است. دسته دوم نیز شمار کمتری دارند که تنها به زیبایی ظاهری آن می‌نگرند، نه به ارزش و جایگاه واقعی‌اش. اما دسته سوم، تعداد بیشتری را تشکیل می‌دهند که نه‌تنها سودی برای این هنر ندارند، بلکه خود به مانعی در برابر رشد آن بدل شده‌اند.
قابل ذکر است که این هنر در جامعه خراسن‌افغانستان هنوز به‌درستی جا نیفتاده است. از حکومت‌ها تا افراد، توجه شایسته‌ای به آن نداشته‌اند. همین بی‌توجهی باعث شد تا با وجود آنکه خاستگاه اصلی هنر مینیاتوری، خراسان بزرگ بوده، این هنر به‌عنوان میراث مشترک ایران و ترکیه در سازمان جهانی یونسکو به ثبت برسد.
خراسان‌تایمز: شما در خوشنویسی با کدام سبک‌ها کار می‌کنید و چقدر آثار در این زمینه دارید؟
نایاب: مدام خطوط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق را مشق می‌کنم. نستعلیق که شیوه‌های قدیم و جدید را دارا می‌باشد، اما کوشیده‌ام تا شیوه‌ی جدید و معاصر این خط را کار کنم. شیوه‌ی قدیم و جدید تفاوت‌هایی را دارند که صاحبان این هنر به آن آگاهی کامل دارند.
حدود بیشتر از پنجاه اثر از خوشنویسی را کار کرده‌ام که غالباً مینیاتوری (تذهیب) این آثار را نیز به انجام رسانده‌ام.
خراسان‌تایمز: اساتید یا هنرمندان الهام‌بخش شما چه کسانی بوده‌اند؟
نایاب: هرگز، گاهی که از نستعلیق یاد می‌شود، بدون ذکر نام میرعلی هروی ناقص خواهد بود. هرچند اساتید قبل از میرعلی نیز بوده است، اما میر بزرگ، الهام‌بخش بزرگی برایم بوده است. استاد میر عماد الحسنی نیز، سرآمدان روزگار این خط، مایه الهام‌بخشی با تازه‌کاری برایم بوده است و از اساتید بزرگ دیگر مانند: میر غلام‌رضا اصفهانی، میر عبدالرحمن هروی و میرزا یعقوب‌خان کابلی و دیگر بزرگان این هنر نیز مشق‌های نظری‌ای کرده‌ام. اما آنچه از اساتید بزرگ معاصر آموخته‌ام و برایم الهام‌انگیز بوده است، بیشتر از دیگران است. این اساتید بزرگ از غلامحسین امیرخانی، استاد عباس اخوین، یدالله کابلی و یادگار خیام بوده‌اند.
خراسان‌تایمز: تاکنون در نمایشگاه یا جشنواره‌ای شرکت کرده‌اید؟ تجربه‌تان چگونه بوده؟
نایاب: در پنج نمایشگاه و دو جشنواره شرکت کرده‌ام که نمایشگاه‌ها بصورت گروهی برگزار شده بودند. در همه این نمایشگاه‌ها استقبال بازدیدکنندگان به‌گونه‌ای خوب‌تر بود. اشتراک در جشنواره سراسری شعر و نقاشی صلح در کابل هم خالی از مفیدیت نبود و انتخاب در ده بهترین این جشنواره هم انگیزه بیشتری برای کارکردهای هنری‌ام داشته است.
خراسان‌تایمز: هنر نقاشی و مینیاتوری با کدام محدودیت‌ها مواجه است؟
نایاب: با آنکه این دو هنر از لحاظ ارزشی در جامعه کم‌سواد ما جا افتاده است، معضل سوی دیگر نه تنها بی‌توجهی بلکه محدودیت‌های جدی برای این هنرها است. در شرایط کنونی که مردم جامعه ما با مشکلات گوناگون دست و پنجه نرم می‌کنند، این هنرها نیز از نشیب‌ها و حوادث در امان نیستند.موضوع اصلی مینیاتوری که قبلا اشاره شد، سیمرغ، مرغ، حیوانات، انسان‌ها و… است که همه زنده‌جان‌ها اند. در صورتی که به این موضوعات ممنوعیت وضع گردد، دیگر از پیشرفت و صعود این هنر خبری در دست نخواهد بود.
هنر نقاشی هم به همین شکل است. محدودیتی که روز افزون است، ما شاهد بسته شدن بسیاری از کارگاه‌های هنری بوده‌ایم که بنده نیز از موضوع مستثنی نبوده‌ام. علت اساسی عدم فعالیت‌های این کارگاه‌های هنری همانا وضع محدودیت روز افزون برای هنر و هنرمندان است. حتی در مقایسه با پنج سال قبل، هنر در ذات خود، چه نقاشی و چه خوشنویسی یا نگارگری و… به سطح پایین‌تری در جامعه نفس می‌کشد. با ادامه این وضع، شاید چند سال بعد دیگر به فراموشی سپرده شوند و یا هم تعداد محدودی از هنرمندان این حوزه را که انگشت‌شمار خواهند بود، بیشتر سراغ نخواهیم داشت.
خراسان‌تایمز: چه برنامه‌های در آینده روی دست دارید؟
نایاب: در آینده، اگر عمر یاری رساند، تلاش مستمر را برای ترویج بیشتر هنر به خرج خواهم داد.
کار ترتیب و تنظیم یک سیستم آموزشی منظم در هنر خوشنویسی روی دست است که در فرصت نزدیک به اتمام خواهد رسید.
کارهای هنری برای برگزاری یک نمایشگاه گروهی خوشنویسی روی دست است که با جمعی از هنرآموزان کارگاه هنری ما برگزار خواهد شد.
آمادگی تهیه و تنظیم آثار برای برگزاری نمایشگاه انفرادی.
و موضوعات تحقیقی در رابطه با خوشنویسی و ارتباط آن با سایر علوم در جریان است که در فرصت نزدیک به نشر خواهد رسید.
پایان تشکر از شما
