نویسنده: محمد نوید «دانش‌پور»
بازگشت اجباری ده‌ها هزار مهاجر خراسان‌افغانستان از کشور ایران، آن‌هم در شرایط شکننده اقتصادی کشور، نه تنها یک بحران انسانی بلکه یک چالش اقتصادی جدی نیز برای گروه طالبان و جامعه خراسان‌افغانستان به شمار می‌آید.
نخستین پیامد اقتصادی این روند، ورود شتابان هزاران نفر بیکار به بازار کار است؛ بازاری که هم‌اکنون هم ظرفیت اشتغال کافی برای نیروی فعال در داخل را ندارد. این وضعیت نرخ بیکاری را افزایش داده و بر سطح عمومی فقر افزوده است.
یکی از ستون‌های درآمد خانوار در خراسان‌افغانستان، حواله‌های ارسالی مهاجران از ایران بود. بر اساس داده‌های بانک جهانی، شهروندان خراسان‌افغانستان در سال‌های گذشته حدود ۵۰۰ میلیون دلار حواله سالانه از ایران دریافت می‌کردند. این رقم اکنون کاهش یافته و فشار شدیدی بر معیشت خانواده‌ها وارد کرده است.
بیشتر مهاجران اخراجی از اقشار کم‌درآمد و روستاهای حاشیه‌ای آمده‌اند. بازگشت ناگهانی آنان به مناطقی که با بیکاری، خشکسالی و کمبود خدمات روبه‌روست، فقر ساختاری را تشدید کرده و فاصله طبقاتی را بیشتر می‌سازد.
گروه طالبان، که هم‌اکنون با بحران بودجه و محدودیت شدید منابع مواجه است، ناگزیر است بخشی از توان خود را صرف تأمین نیازهای ابتدایی مهاجران بازگشته کند؛ از غذا و سرپناه گرفته تا خدمات اولیه درمانی و امنیتی.
بازگشت هزاران نفر به مناطق مرزی یا زادگاه‌های‌شان، بازار مسکن محلی را دچار اختلال کرده و تقاضا برای سرپناه را به‌شدت افزایش داده است. این وضعیت می‌تواند منجر به افزایش قیمت کرایه‌خانه و حتی رشد سکونت در مناطق غیررسمی شود.
که در شهرهای مانند هرات، فراه و نیمروز، بازگشت مهاجران منجر به رقابت شدید بر سر مشاغل غیررسمی و کم‌درآمد شده است. این موضوع درآمد کارگران روزمزد را کاهش داده و نرخ استثمار نیروی کار را بالا برده است.
کاهش درآمد خانوارهای وابسته به حواله و نبود درآمد جایگزین، قدرت خرید را کاهش داده و بازار مصرف را در بسیاری از استان‌ها به‌ویژه غرب کشور دچار رکود کرده است.
برخی مهاجران بازگشته که امکان اسکان در زادگاه خود را ندارند، به شهرهای بزرگ مانند کابل، مزار و هرات هجوم آورده‌اند؛ پدیده‌ای که موجب افزایش فشار بر زیرساخت‌های شهری و رشد سکونتگاه‌های غیررسمی شده است.
بیکاری، ناامیدی و نبود چشم‌انداز روشن برای معیشت، زمینه‌ساز افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی، جرم و حتی پیوستن برخی جوانان به گروه‌های تندرو شده است. این امر تهدیدی مستقیم برای امنیت ملی محسوب می‌شود.
بسیاری از بازگشته‌ها دارای مهارت‌های فنی و تجربیاتی هستند که در اقتصاد غیررسمی ایران به‌دست آورده بودند. نبود برنامه‌ریزی برای بهره‌گیری از این توانمندی‌ها، سبب اتلاف ظرفیت انسانی شده است.
از سوی هم، سازمان‌های بین‌المللی مانند WFP، UNHCR و IOM اکنون با موج جدید تقاضا برای کمک غذایی، مسکن اضطراری و بازتوانی معیشت مواجه‌اند. این وضعیت منابع این نهادها را فراتر از توان‌شان تحت فشار گذاشته است.
اقتصاد محلی در بسیاری از استان‌های مرزی خراسان‌افغانستان مبتنی بر کشاورزی محدود یا تجارت مرزی است. بازگشت ناگهانی مهاجران، ظرفیت جذب این اقتصادها را فراتر از حد تحمل‌شان افزایش داده است و موجب تنش‌های اقتصادی محلی شده است.
کارشناسان سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) تأکید دارند که گروه طالبان باید با تدوین یک استراتژی ملی برای جذب و بازتوانی مهاجران بازگشته، مانع تبدیل این بحران انسانی به یک بحران اقتصادی فراگیر شود.
در اخیر باید گفت که اخراج مهاجران خراسان‌افغانستان از ایران بدون آمادگی ساختاری در خراسان‌افغانستان، تبعات منفی وسیعی بر معیشت خانوار، اشتغال، امنیت اجتماعی، بازار مصرف و رشد فقر داشته است. برای کاهش این پیامدها، نیاز فوری به برنامه‌ریزی ملی، همکاری منطقه‌ای و حمایت هدفمند از مهاجران بازگشته وجود دارد.
