منبع: مجله Military Watch
در پی حملات هوایی گسترده اسرائیل به ایران و هم‌زمان با افزایش تهدیدات ایالات متحده آمریکا، پرسش‌های جدی درباره وضعیت سامانه‌های دفاع هوایی ایران مطرح شده است. یکی از اصلی‌ترین موضوعات مورد توجه، نبود سیستم دفاع موشکی پیشرفته S-400 در زرادخانه ایران است؛ سامانه‌ای که به‌طور گسترده در ارتش روسیه و برخی متحدان کلیدی آن مورد استفاده قرار گرفته و کارآمدی‌اش در مقابله با تهدیدات هوایی سطح بالا اثبات شده است.
در داخل ایران، شماری از چهره‌های سیاسی و نظامی، از جمله علی مطهری، معاون سابق مجلس، روسیه را به تبعیض در فروش تسلیحات دفاعی متهم کرده‌اند. آن‌ها معتقدند در حالی که روسیه سیستم S-400 را به کشورهایی چون ترکیه تحویل داده و حتی فروش آن را به عربستان سعودی پیشنهاد کرده، در قبال ایران همواره محافظه‌کاری به خرج داده و ترجیح داده روابط خود با اسرائیل و غرب را بر مصالح دفاعی تهران ترجیح دهد.
مطهری و دیگر منتقدان همچنین به نقش پررنگ ایران در حمایت نظامی از روسیه از جمله در حوزه پهپادها طی جنگ اوکراین اشاره می‌کنند و رفتار مسکو را غیرمنصفانه و غیرمتقابل توصیف کرده‌اند.
موضوع محدودیت ایران در دستیابی به سامانه‌های پدافندی روسی، ریشه‌ای چند دهه‌ای دارد. در دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ میلادی، ایران بارها برای خرید سامانه‌های S-300 از روسیه اقدام کرد، اما به دلایل سیاسی و فشارهای خارجی، این قراردادها به تعویق افتاد یا لغو شد. اگرچه در نهایت در سال ۲۰۱۷ سامانه S-300PMU-2 وارد ایران شد، اما تا آن زمان آسیب‌های ناشی از تأخیر در تحویل، آشکار شده بود.
با وجود آن‌که پس از توافق برجام و نزدیکی همکاری‌های نظامی تهران و مسکو در سوریه، زمزمه‌هایی از فروش S-400 نیز شنیده شد، این موضوع هیچ‌گاه به مرحله نهایی نرسید. در سال ۲۰۱۹، مقامات روسی مدعی شدند که ایران اصولاً علاقه‌ای به خرید این سامانه نداشته و در نتیجه مسکو پیگیری جدی انجام نداده است. حتی در سال ۲۰۲۰، پس از ترور سردار قاسم سلیمانی، برخی مقامات روسیه پیشنهاد فروش فوری S-400 و حتی S-500 به ایران را مطرح کردند، اما این پیشنهادها نیز به نتیجه‌ای ملموس نینجامید.
مقامات نظامی ایران بارها تأکید کرده‌اند که توان داخلی در حوزه پدافند هوایی به سطح خودکفایی رسیده است. سردار محمدرضا آشتیانی، وزیر دفاع، در سال ۲۰۲۳ گزارش‌ها درباره تلاش برای خرید S-400 را تکذیب کرد و از سامانه بومی «باور ۳۷۳» به‌عنوان ستون فقرات دفاع هوایی کشور نام برد؛ سامانه‌ای که بنا بر ادعای منابع ایرانی، توانسته در جریان حملات اخیر، سه فروند جنگنده پنهانکار F-35 اسرائیلی را سرنگون کند.
با این حال، کارشناسان نظامی می‌گویند که باوجود پیشرفت‌های قابل توجه ایران، گستردگی جغرافیایی کشور، حجم بالای حملات و پیچیدگی فناوری جنگنده‌های نسل پنجم ایجاب می‌کند که ایران به سامانه‌های مکمل و پیشرفته‌تر نیز دسترسی داشته باشد. غیبت سامانه‌هایی نظیر S-400 در شبکه پدافند هوایی ایران، به‌ویژه در برابر تهدیداتی چون F-35 و بمب‌افکن‌های استراتژیک آمریکایی، شکاف‌هایی ایجاد کرده که در برخی نقاط آسیب‌پذیری ایجاد می‌کند.
با در نظر گرفتن مجموعه تحولات دو دهه اخیر، دلایل اصلی فقدان S-400 در شبکه دفاعی ایران را می‌توان در چند محور خلاصه کرد:
1. فشارهای سیاسی و تحریم‌های غربی که بر روسیه در زمینه فروش تسلیحات به ایران تأثیرگذار بوده‌اند؛
2. محاسبات ژئوپولیتیکی روسیه برای حفظ توازن منطقه‌ای و روابط با رقبای ایران؛
۳. تردید و اولویت‌بندی متفاوت ایران که شاید به‌دلایل مالی، فنی یا سیاسی، خرید این سامانه را در دستور کار قرار نداده است؛
4. اتکای ایران به توسعه بومی و سرمایه‌گذاری گسترده در پروژه‌های پدافندی داخلی مانند «باور ۳۷۳»، «خرداد ۱۵» و سامانه‌های راداری پیشرفته.
روی هم رفته باید گفت که اگرچه ایران در ساخت و توسعه سیستم‌های دفاعی بومی دستاوردهای قابل توجهی داشته و عملکرد این سامانه‌ها در درگیری‌های اخیر، مورد توجه قرار گرفته است، اما نبود سامانه‌ای مانند S-400 که توانایی مقابله با جنگنده‌های نسل پنجم و موشک‌های کروز را در بردهای بسیار بلند دارد همچنان به‌عنوان یک خلأ مهم در ساختار دفاعی کشور باقی مانده است.
در نهایت، سؤال مهمی که باقی می‌ماند این است که آیا ایران در آینده نزدیک برای پر کردن این خلأ به واردات سیستم‌های پیشرفته روی خواهد آورد یا همچنان بر مسیر خودکفایی و بومی‌سازی کامل تأکید خواهد کرد، حتی اگر به بهای کاهش قابلیت بازدارندگی در برابر تهدیدات هوایی باشد.
