محمد نوید دانشپور
نفت یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی جهان است که نقش حیاتی در توسعه صنعتی، اقتصادی و سیاسی ایفا می‌کند. این مادهٔ سیاه‌رنگ و غلیظ، که از بقایای موجودات زندهٔ میلیون‌ها سال پیش در دل زمین به‌وجود آمده است، به درستی «طلای سیاه» نامیده می‌شود. نفت نه تنها منبع اصلی انرژی در جهان مدرن است، بلکه مادهٔ اولیهٔ بسیاری از فرآورده‌های پتروشیمی و صنعتی نیز محسوب می‌شود.
استفاده از نفت به دوران باستان بازمی‌گردد. در تمدن‌های باستانی بین‌النهرین، نفت به صورت طبیعی از زمین بیرون می‌زد و برای ضدعفونی، مصالح ساختمانی و حتی درمان بیماری‌ها استفاده می‌شد. اما بهره‌برداری صنعتی از نفت از قرن نوزدهم میلادی آغاز شد. در سال ۱۸۵۹، نخستین چاه نفت صنعتی جهان توسط «ادوین دریک» در ایالت پنسیلوانیا آمریکا حفاری شد. این رویداد آغازگر عصر نفت در تاریخ بشر بود.
نفت از بقایای گیاهان و جانداران میکروسکوپی دریایی در شرایط خاصی از دما، فشار و زمان در لایه‌های زیرین زمین تشکیل می‌شود. این فرآیند میلیون‌ها سال طول می‌کشد. ابتدا این موجودات در کف دریاها ته‌نشین شده، سپس در اثر پوشیده شدن با رسوبات و کمبود اکسیژن، به مواد آلی تبدیل می‌شوند. با گذشت زمان، این مواد تحت فشار و حرارت به نفت خام و گاز طبیعی تبدیل می‌شوند.
برای استخراج نفت، ابتدا منابع نفتی توسط روش‌های ژئوفیزیکی شناسایی می‌شوند. سپس با حفاری چاه‌های نفتی، این ماده از دل زمین بیرون کشیده می‌شود. نفت خام قابل استفاده نیست و باید در پالایشگاه‌ها به فرآورده‌های مختلف مانند بنزین، گازوئیل، نفت سفید، روغن موتور، آسفالت و غیره تبدیل شود.
نفت در زندگی روزمرهٔ انسان نقشی گسترده دارد. مهم‌ترین کاربردهای آن عبارتند از:
تولید انرژی: نفت منبع اصلی سوخت وسایل نقلیه، هواپیماها، کشتی‌ها و حتی برخی نیروگاه‌هاست.
صنایع پتروشیمی: نفت ماده اولیه تولید پلاستیک، کودهای شیمیایی، داروها، مواد شوینده و الیاف مصنوعی است.
صنعت و حمل‌ونقل: ماشین‌آلات صنعتی، راه‌سازی و حمل‌ونقل به شدت به فرآورده‌های نفتی وابسته‌اند.
اقتصاد بسیاری از کشورها، به‌ویژه کشورهای صادرکننده نفت مانند عربستان سعودی، روسیه، ایران، عراق و ونزوئلا، به درآمدهای نفتی وابسته است. قیمت نفت تأثیر مستقیمی بر تورم، نرخ ارز، تراز تجاری و رشد اقتصادی کشورها دارد. بازار نفت نیز تحت تأثیر عوامل ژئوپلیتیکی، بحران‌های بین‌المللی، توافقات اوپک (OPEC) و پیشرفت‌های فناوری قرار دارد.
با وجود اهمیت نفت، استخراج، حمل‌ونقل و مصرف آن پیامدهای زیست‌محیطی فراوانی دارد:
آلودگی هوا: سوزاندن نفت موجب انتشار گازهای گلخانه‌ای مانند دی‌اکسید کربن می‌شود که به تغییرات اقلیمی دامن می‌زند.
نشت نفتی: حوادثی مانند انفجار چاه‌های نفت یا نشت نفت در دریاها آسیب‌های جدی به اکوسیستم‌ها وارد می‌کند.
پایان‌پذیری منابع: نفت یک منبع تجدیدناپذیر است و ذخایر آن محدودند. پیش‌بینی می‌شود با افزایش مصرف، این منابع در چند دهه آینده کاهش یابند.
با افزایش نگرانی‌ها درباره تغییرات اقلیمی و کاهش منابع نفتی، جهان به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشیدی، بادی، هیدروژنی و زیست‌توده حرکت می‌کند. با این حال، نفت همچنان تا چندین دهه آینده یکی از منابع اصلی انرژی باقی خواهد ماند.
خلاصه این که نفت یکی از اساسی‌ترین عناصر در توسعه جهانی و زندگی روزمره بشر است. اگرچه وابستگی به نفت در حال کاهش است، اما جایگاه آن در اقتصاد جهانی، صنعت و سیاست تا مدت‌ها حفظ خواهد شد. بنابراین، مدیریت هوشمندانه منابع نفتی، حفاظت از محیط زیست و توسعه فناوری‌های نوین در حوزه انرژی، لازمه عبور از دورهٔ وابستگی به نفت به سوی آینده‌ای پایدارتر است.
