گفتگو با کمال الدین حامد
امروزه بحث حقوق زنان و جایگاه آنان در جوامع اسلامی، به‌ویژه در خراسان‌افغانستان، از موضوعات پرچالش و حیاتی است. از یک سو، شریعت اسلامی به برابری ذاتی زن و مرد در حقوق انسانی تأکید دارد، و از سوی دیگر، تفاسیر سنتی و جهان‌بینی‌های رایج در برخی جوامع مسلمان، زنان را در جایگاهی نازل‌تر از مردان قرار داده و حقوق آنان را محدود می‌کند.
در برخی جوامع اسلامی، زنان از امتیازات و حقوق قابل ملاحظه‌ای برخوردارند، اما در برخی جاهای دیگر، آنان با محرومیت‌های چشم‌گیری روبه‌رو هستند.
پس از تسلط دوباره گروه طالبان، زنان در خراسان‌افغانستان تقریباً از هرگونه جایگاه اجتماعی و حقوقی محروم شده‌اند.
با توجه به این تناقضات و تفاسیر گوناگون، برای روشنگری این مسائل پیچیده، مصاحبه‌ای با مولوی کمال‌الدین حامد، پژوهشگر حوزه‌ی دین و حقوق، انجام دادیم. در این گفت‌وگو، جایگاه زنان در اسلام و پاسخ به پرسش‌های معاصر در این زمینه بررسی شده است.
خراسان‌تایمز: در نخست از شما سپاس‌گزاریم جناب حامد که به انجام این مصاحبه حاضر شدید. قبل از همه می‌خواهم در مورد حقوق زن بپرسم، چه تعریفی دارید و فهم شما در این زمینه چه است؟
حامد: حقوق زنان عبارت از حقوق و امتیازاتی است که فارغ از جنسیت خویش در قانون و نهادهای عمومی دارند به دلایل مختلف زنان نسبت به مردان کم‌تر به آن دسترسی داشتند و روی همان دلایل پرسش حقوق زنان به میان آمده‌است ورنه حقوق زنان همان حقوق انسانی است که مردان و زنان ذاتا مستحق آن شناخته می‌شوند.
خراسان‌تایمز: پیشینه‌ی گفتمان حقوق زنان در اسلام به چه زمانی بر می‌گردد؟
حامد: حقوق زنان در اسلامی در جایگاهی است که زنان در شریعت اسلامی به عنوان یک نظام حقوق جهانی اسلامی و اخلاق اسلامی دارند. پیشینه‌ی این بحث به قرن ۱۸ بر می‌گردد، زمانی‌که جنبش برابری زن و مرد در غرب به نتیجه رسید و جایگاه حقوقی و سیاسی زنان مساوی با مردان تعریف شد.
موازی با این وضعیت پرسش جایگاه زنان در اسلام نیز به میان آمد و منظور از آن حقوق بنیادینی می‌باشد که به صورت ذاتی باید مدنظر باشد نه به صورت اعطایی که مردان آن را اعطا نمایند.
خراسان‌تایمز: ما در تاریخ اسلام جریانی داریم که دغدغه اش حقوق زنان باشد و از تساوی حق زن و مرد حرف زده باشد؟
حامد: در تاریخ اسلام نیز برخی جریان های فرهنگی – سیاسی به تعریف جایگاه زنان پرداخته اند و این امر در جریان‌های سیاسی اسلامی معاصر درمقایسه با دیگر جریان‌ها پر رنگ می‌نماید.
خراسان‌تایمز: از لحاظ شرعی حقوق زن و مرد مساوی‌است؟
حامد: شریعت اسلامی را باید به عنوان یک ساختارحقوق مدنظر داشت و ناظر برکل یک ساختار حقوقی، به صراحت باید بگویم که حقوق زن و مرد مساوی می‌باشد و تساوی حقوق بر اهلیت و شخصیت زن و مرد بر می‌گردد که در شریعت اسلامی زن و مرد دارای اهلیت مساوی شناخته می‌شوند. اما به لحاظ روش دسترسی زنان و مردان به حقوق‌شان و مصادیق جزئی حقوق اشخاص تفاوت‌هایی ممکن است وجود داشته باشد.
خراسان‌تایمز: حقوق زنان بیشتر در جوامع اسلامی نقض می‌شود. به این فرضیه چه نگاهی می‌توانید داشته باشید؟
حامد: درکنار پرداختن شریعت اسلامی به حقوق زنان، جایگاه زنان در جهان بینی مسلمان‌ها نیز حایز اهمیت می‌باشد. در جهان‌بینی مسلمان‌ها از جایگاه زنان باید گفت: متاسفانه که زن درمقایسه با مرد در جایگاه بسیار نازل‌تری قرار می‌گیرد و در این جهان بینی، زن متاع مردان می‌باشد که برای خدمت آن‌ها آفریده شده. درنتیجه، نقض حقوق زنان بیشتر متأثر از جهان بینی مسلمانان است تا شریعت اسلامی، درحالی که در شریعت اسلامی زن هم‌چون مرد، دارای حق ملکیت، شخصیت، قدرت، حقوق ومسئولیت می‌باشد، اما در جهان‌بینی مسلمان‌ها زن همان است که باید در خانه مستقر، محدود و چیزی در حد مقام کودکان قرارداشته باشد. این گونه جهان‌بینی مستند به برخی روایات و نقل قول‌هایی است که هر ازگاهی توسط برخی ملاها تبلیغ می‌گردد و زنان براساس آن، کم عقل، پر از عاطفه، ناتوان و در عین حال، مکار جلوه داده می‌شود. این‌گونه تلقی، مردم را جرئت می‌دهد که به اجحاف حقوق زنان دست یازند ورنه در اصل نظام حقوقی اسلام (شریعت اسلامی)، هیچ تفاوتی میان شخصیت و اهلیت زن و مرد در تحمل مسئولیت‌ها و عهده‌دار شدن حقوق بنیادین وجود ندارد.
خراسان‌تایمز: زنان از نظر دساتیر و متون اسلامی در اجتماع چه جایگاهی دارند و کدام نقش ها را می‌توانند بازی کنند؟
حامد: بحث من بیشتر حقوقی و شرعی می‌باشد و با توجه به آن، به صراحت می‌گویم زنان همان حقوق و وجایب را دارند که مردان دارند و نقش انسانی و شهروندی را که یک مرد می‌تواند در جامعه بازی کند، یک زن نیز می‌تواند انجام دهد.
خراسان‌تایمز: قرائت مردانه از شریعت چگونه جایگاه زنان را در جوامع اسلامی تحت تأثیر قرار داده است؟
حامد: قرائت مردانه در نخست خود شریعت را یک ساختار حقوقی مردانه کرده و در ثانی جایگاه زن در درجه دوم از این ساختار تعریف گردیده، ولی قرائت مردانه قبل از آن‌که شریعت را متاثر نموده باشد، جهان بینی و فرهنگ اجتماع مارا متاثر نموده است.
خراسان‌تایمز: در جوامع سنتی به خصوص خراسان‌افغانستان، چرا مفاهیمی مانند “عفت” و “غیرت” “ناموس” “حجاب” عمدتاً بر زنان متمرکز شده و مردان را از مسئولیت مبرا می‌سازد؟
حامد: دلیل تمرکز جوامع سنتی بر زنانه بودن عفت، غیرت، ناموس، حجاب و… رابطه‌ی اعطائی اجتماعی است که میان مرد و زن در جامعه برقرارمی باشد. بر اساس این‌گونه رابطه، مردان اند که اجرای ارزش‌های فوق را صرفا به دوش زنان می‌دانند. اگر زن و مرد تعریف حقوقی برابر داشته باشد، ارزش‌های یاد شده می‌تواند به صورت ارزش‌های اخلاقی از مسئولیت‌های مرد و وزن باشد.
خراسان‌تایمز: طوری‌که شاهد هستیم کم‌تر از چهار سال می‌شود که ابتدایی‌ترین حقوق زنان از سوی گروه طالبان که مدعی تنفیذ حکم خداوند هستند نقض شده‌است، آیا ممنوعیت زنان از کار و کسب دانش صبغه دینی دارد؟
حامد: در مورد قرائت گروه طالبان از حقوق زن باید گفت که این نوع قرائت نه‌تنها شرعی نیست، بلکه در تضاد با تمام آموز‌ها و سنت نیز می‌باشد. علاوه بر آن هیچ سازمان و نهاد اسلامی در سطح جهان این‌گونه قرائت‌ها را اسلامی و شرعی نداستند. نه‌تنها که منع زنان از کسب کار شرعی نیست، محرومیت‌شان از کسب دانش نیز ضد شریعت می‌باشد.
خراسان‌تایمز: آیا اعتراضات زنان جهت احقاق حقوق‌شان از منظر شرعی توجیه دارد و در تاریخ اسلام چنین مقاومت‌های از سوی زنان در برابر نظام‌های ظالم صورت گرفته‌است؟
حامد: اعتراض زنان جهت احقاق حقوق‌شان یک امر شرعی و طبیعی است و بر اساس شریعت اسلامی، حقوق و وجایب هرقشری از مرد و زن مستقیماً از شریعت و قانون گرفت می‌شود، لهذا انتظار این که مردان بیایند و از روی رحم و عطوفت حقوق زنان را اعطا کنند، معقول نمی‌نماید، بلکه این وظیفه شرعی مردان و زنان اند تا حقوق‌شان را در جامعه بدست بیاورند.
خراسان‌تایمز: می‌توان حجاب را به عنوان یک حکم اجتماعی انعطاف‌پذیر و متناسب با شرایط مختلف جوامع تفسیر کرد، یا یک دستور تعبدی ثابت و غیرقابل تغییر است؟
حامد: نخست اینکه حجاب امر تعبدی به این معنی که فلسفه‌ی تشریع نداشته باشد، نیست و به صراحت در قرآن کریم جهت تامین مصونیت هرچه بیشتر زنان دستور داده شده‌است. دوم اینکه حجاب مانع دسترسی به حقوق و وجایب زنان نمی‌باشد، مگر این که از حجاب تفسیر بدوی و قومی داده شود و چانچه که گروه طالبان داده‌اند و خانه نشینی زنان را به عنوان حجاب تفسیر نمودند. تمام گروه‌های رادیکال از آگاهی مردم هراس دارند و به ویژه از آگاه شدن قشر که حقوق شان قرار است توسط گروه حاکم غصب و حذف گردد.
خراسان‌تایمز: چرا گروه طالبان با نام زن و حق زن حساسیت دارند، در حالی که مقام‌های این گروه، کم‌تر از سه زن ندارند.
حامد: ازدوج‌های مکرر افراد گروه طالبان نشانه‌ی تامین حقوق زنان نیست، بلکه نشانه‌ی استفاده بیشتر از آن‌ها می‌باشد. تامین حقوق زنان، مقدم از خود به پذیرش برابری شرعی زنان و مردان نیاز دارد.
خراسان‌تایمز: در یک جامعه مثل خراسان‌افعانستان، چه راهکاری برای تامین حقوق زنان به لحاط شرعی و مدنی پیشنهاد می‌کنید؟
حامد: در جامعه مثل خراسان‌افغانستان سه امر ضروری که توسط نخبگان، علمای دین و مدیران اجتماعی باید توسعه داده شود و تبلیغ گردد:
1. اهلیت حقوق زن و مرد در شریعت برابر است، ولی در جهان بینی ما برابر دانسته نمی‌شود، باید جایگاه برابر شرعی‌شان توضیح داده شود.
۲.برای تامین حقوق زنان و مردان به تقلید و پیروی از نظام و فرهنگ غربی نیاز نیست، بلکه به تفسیر مجدد و معاصر احکام مربوط به زنان در شریعت نیاز داریم.
۳.اهلیت و ظرفیت زنان جامعه‌ی خود ما در امر تفسیر شرعی رشد داده شود.
خراسان تایمز: سپاس گزارم از شما.
حامد: هم‌چنان سپاس‌گزارم.
