نویسنده: محمد نوید دانشپور
فابریکه قند بغلان، یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های صنعتی خراسان‌افغانستان، پس از سه دهه رکود و توقف، مجدداً در سال ۱۴۰۳ هجری شمسی فعالیت خود را آغاز کرده است. این احیا در چارچوب سیاست‌های اقتصادی گروه طالبان برای بازسازی صنایع ملی و کاهش وابستگی به واردات صورت گرفته است. در این گزارش، پیامدهای اقتصادی، ظرفیت‌ها، چالش‌ها و چشم‌انداز این فابریکه از منظر اقتصاد کلان، اشتغال، کشاورزی و بازار داخلی بررسی می‌شود.
پیشینه تاریخی و ظرفیت تولیدی
فابریکه قند بغلان در سال ۱۳۱۹ خورشیدی تأسیس شد و تا اواخر دهه ۱۳۵۰ خورشیدی، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید شکر کشور فعالیت داشت. ظرفیت تولیدی اولیه آن روزانه ۷۰۰ تن چغندر قند بود و با توسعه‌یافتگی به ۲۱۰۰ تن در روز نیز رسید. اما با آغاز جنگ‌ها در اواخر دهه ۱۳۵۰ و وخامت وضعیت امنیتی و اقتصادی، فعالیت این فابریکه به حالت تعلیق درآمد.
دلایل توقف فعالیت و چالش‌های تاریخی
توقف فابریکه عمدتاً ناشی از تخریب زیرساخت‌ها، از دست رفتن زنجیره تأمین، عدم دسترسی به قطعات یدکی، و قطع همکاری‌های تخنیکی با کشورهای صنعتی مانند آلمان، انگلستان و چک‌اسلواکی بود. همچنین، رکود کشاورزی در منطقه، کاهش تولید چغندر قند و بی‌ثباتی سیاسی، این واحد تولیدی را برای بیش از سه دهه به حالت راکد درآورد.
دلایل احیای مجدد در سال ۱۴۰۳
با روی کار آمدن گروه طالبان، این گروه تمرکز ویژه‌ای بر احیای صنایع داخلی داشته است. بازسازی و فعال‌سازی مجدد فابریکه قند بغلان، در راستای تقویت تولید ملی، ایجاد اشتغال، کاهش واردات شکر و افزایش صادرات در آینده هدف‌گذاری شده است. نقش شرکت دولتی سپین‌زر کندز در این فرایند کلیدی بوده است.
تأثیر اقتصادی بر بازار شکر خراسان‌افغانستان
سالانه به بیش از ۶۵۰٬۰۰۰ تُن شکر نیاز دارد. در حال حاضر، فابریکه قند بغلان تنها توانایی تأمین حدود ۳٪ از این نیاز را دارد. با احیای کامل و افزایش ظرفیت تولیدی، این رقم می‌تواند تا ۱۵٪ افزایش یابد. بر اساس تحلیل بازار، ایجاد پنج فابریکه مشابه با ظرفیت ۱۰٬۰۰۰ تن چغندر در شبانه‌روز، می‌تواند خراسان‌افغانستان را به خودکفایی نسبی برساند.
فابریکه قند بغلان در حال حاضر برای بیش از ۳۶۰ نفر (۶۰ تن به‌طور مستقیم و ۳۰۰ تن غیرمستقیم) زمینه اشتغال ایجاد کرده است. احیای کامل این مجموعه می‌تواند منبع بزرگ ایجاد شغل در استان‌های شمالی کشور باشد. از سوی دیگر، توسعه زراعت چغندر قند می‌تواند برای هزاران دهقان، منبع عایداتی پایدار ایجاد کند.
این فابریکه، نمونه‌ای موفق از پیوند صنعت با کشاورزی است. این پیوند از طریق زراعت چغندر قند، تأمین مواد خام، پروسس صنعتی و فروش محصول نهایی شکل می‌گیرد. دولت می‌تواند با حمایت از زارعین، از طریق کودهای سبساید شده، بیمه محصولات و قیمت‌های تضمینی، این زنجیره را تقویت کند.
یکی از چالش‌های اصلی، تأمین مستمر چغندر قند است. بسیاری از زارعین به دلیل نبود تضمین خرید یا قیمت پایین محصول، رغبت چندانی به کشت این محصول ندارند. همچنین، شکر وارداتی از کشورهای همسایه با قیمت ارزان‌تر، تهدیدی جدی برای رقابت‌پذیری فابریکه داخلی محسوب می‌شود.
فابریکه بغلان با استفاده از انرژی حرارتی، بخار و توربین داخلی، بخش بزرگی از نیازهای خود را به‌صورت مستقل تأمین می‌کند. در صورت ارتقاء تکنولوژی و سرمایه‌گذاری بیشتر، می‌تواند به یک فابریکه سبز (با بهره‌وری بالا و آلودگی پایین) تبدیل شود که در سطح منطقه قابل رقابت باشد.
در صورت رشد ظرفیت تولید، خراسان‌افغانستان می‌تواند بخشی از تولیدات خود را به کشورهای همسایه مانند تاجیکستان، ترکمنستان و پاکستان صادر کند. صادرات شکر تولید داخلی می‌تواند منبع جدید درآمد ارزی برای کشور باشد و به کاهش کسری تراز تجاری کمک کند.
برای افزایش ظرفیت تولید و نوسازی ماشین‌آلات قدیمی، نیاز به سرمایه‌گذاری قابل‌توجه وجود دارد. جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) و تشویق سکتور خصوصی داخلی می‌تواند مسیر توسعه پایدار این فابریکه را هموار سازد. واگذاری مدیریت به شرکت‌های خصوصی با نظارت دولت، می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد.
دولت باید برای حمایت از فابریکه قند بغلان، سیاست‌های تعرفه‌ای را برای واردات شکر اعمال کند، سیستم تضمین خرید محصولات داخلی را راه‌اندازی نماید، و با آموزش دهقانان، شرایط برای افزایش تولید چغندر قند را فراهم سازد. همچنان، ایجاد اتحادیه‌های کشاورزان می‌تواند در سازماندهی تولید مؤثر باشد.
روی هم رفته باید گفت که احیای فابریکه قند بغلان نماد توجه مجدد به ظرفیت‌های صنعتی خراسان‌افغانستان است. این پروژه نه تنها موجب رشد اقتصاد محلی در استان بغلان شده، بلکه الگوی مؤثری برای سایر پروژه‌های بازسازی صنعتی نیز به‌شمار می‌رود. در صورت پشتیبانی دوامدار دولت، اصلاح بازارهای داخلی و تأمین منابع مالی، این فابریکه می‌تواند تا سال ۱۴۰۶ ظرفیت تولید خود را دو برابر کرده و به یک پروژه اقتصادی-اجتماعی نمونه در خراسان‌افغانستان تبدیل شود.
