نویسنده: محمد نوید دانشپور
صحرا کریمی، رئیس اسبق افغان فلم خراسان‌افغانستان، به تازگی به رسانه‌ها گفته است که گروه طالبان ساختار این نهاد را لغو کرده، نام آن را تغییر داده و بسیاری از کارمندانش را برکنار کرده‌اند. و از سوی‌هم منابع در حکومت گروه طالبان گفته اند که اداره افغان فلم از بدنه حکومت این گروه منحل شده است.
حال، این نبشته حاضر به بررسی چرایی افول کامل سینما در خراسان‌افغانستان، دلایل ایدئولوژیک گروه طالبان برای ممنوعیت آن، و پیامدهای فرهنگی، اجتماعی و روانی این خاموشی می‌پردازد.
سینما در خراسان‌افغانستان از دهه ۱۳۳۰ خورشیدی آغاز به رشد کرد و اداره افغان فلم که در سال ۱۳۴۷ خورشیدی (۱۹۶۸ میلادی) در زمان سلطنت ظاهر شاه تأسیس شد، و در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ شاهد تولید فیلم‌های داستانی و مستند قابل‌توجهی بود و همچنین تنها نهاد دولتی تولید فلم در خراسان‌افغانستان بود. این اداره نقش مهمی در مستندسازی زندگی، فرهنگ و سیاست خراسان‌افغانستان در طول دهه‌ها ایفا کرده بود و آرشیف ارزشمندی از فلم‌های تاریخی را نیز در اختیار داشت.
سینما در خراسان‌افغانستان، اگرچه همیشه با چالش‌های فرهنگی، اقتصادی و امنیتی مواجه بوده، اما به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم بیان هنری و فرهنگی، در دهه‌های اخیر جایگاهی قابل‌توجه در میان مردم و نخبگان یافته بود. با بازگشت گروه طالبان به قدرت در سال ۱۴۰۰، فضای فرهنگی خراسان‌افغانستان دچار دگرگونی شد، و سینما – این نماد هنر مدرن و تفکر آزاد – در صدر فهرست قربانیان قرار گرفت.
پس از سقوط حکومت گروه طالبان در دور اول در سال ۲۰۰۱، سینمای خراسان‌افغانستان با چالش‌ها و حمایت‌های بین‌المللی، بار دیگر احیا شد. فیلم‌سازانی مانند صدیق برمک، صحرا کریمی، یا جمال‌شهریار در صحنه جهانی درخشیدند و جشنواره‌های داخلی نیز به‌تدریج احیا شدند.
پس از سقوط کابل در ( اسد/مرداد ۱۴۰۰ )، گروه طالبان بلافاصله دستور تعطیلی سینماها، سالن‌های تئاتر، و مراکز فرهنگی را صادر کرد. دلایل ارائه‌شده از سوی گروه طالبان عمدتاً بر پایه اصول شرعی، جلوگیری از «فساد اخلاقی»، و «محتوای نامناسب» فیلم‌ها استوار بود. سینما‌های خراسان‌افغانستان که روزگاری میزبان صدها تماشاگر بودند، امروز به ساختمان‌های متروکه، نظامی یا اداری تبدیل شده‌اند.
برای گروه طالبان، سینما نماد تمدن غربی، ترویج ارزش‌های غیراسلامی، و بستری برای انحراف اخلاقی تلقی می‌شود. دیدگاه این گروه نسبت به هنرهای تصویری به‌شدت محافظه‌کارانه است. آنان بر این باوراند که نمایش تصویر زنان، روایت عشق، یا پرداختن به موضوعات سیاسی و اجتماعی، مصداق «لهو و لعب» و انحراف از مسیر دین است.
این دیدگاه نه‌تنها تولید فیلم را ممنوع کرده، بلکه حتی تماشای فیلم‌های خارجی یا فعالیت در شبکه‌های اجتماعی تصویری را نیز محدود یا جرم‌انگاری کرده است. غافل از اینکه سینما بستری برای بیان رنج‌ها، امیدها و داستان‌های مردم بود. با از بین رفتن این ابزار، جامعه خراسان‌افغانستان یک راه ارتباطی مهم برای طرح مسائل اجتماعی را از دست داده است.
کارگردانان، بازیگران و نویسندگان که سال‌ها برای احیای سینما تلاش کرده بودند، اکنون یا خانه‌نشین شده‌اند یا در تبعید به‌سر می‌برند. که موج مهاجرت فرهنگی از خراسان‌افغانستان شدت یافته است.
در کشوری که با فقر و بحران دست‌وپنجه نرم می‌کند، هنر – از جمله سینما – نقشی درمان‌گر ایفا می‌کرد. حذف آن به تشدید اضطراب و بی‌معنایی در زندگی روزمره منجر شده است. بسیاری از فیلم‌ها و مستندهایی که روایتگر تاریخ، فرهنگ و زندگی مردم خراسان‌افغانستان بودند، در خطر نابودی قرار گرفته‌اند. سانسور یا تخریب ارشیف‌ها می‌تواند به فراموشی یک حافظه جمعی منجر شود.
تا زمانی‌که گروه طالبان با دیدگاه ایدئولوژیک به فرهنگ نگاه می‌کند، احیای سینما در داخل کشور بعید به‌نظر می‌رسد. با این حال، فیلم‌سازی در تبعید – به‌ویژه در ایران، ترکیه و اروپا – رشد چشم‌گیری داشته و سینماگران خراسان‌افغانستان تلاش می‌کنند صدای مردم خود را به جهان برسانند. پلتفرم‌های آنلاین نیز به فضای بدیل برای نمایش فیلم‌های مستقل تبدیل شده‌اند، هرچند که دسترسی در داخل کشور در بعضی موارد با فیلترینگ مواجه است.
روی هم رفته باید گفت که سینما در خراسان‌افغانستان فقط یک ابزار سرگرمی نبود؛ بلکه پنجره‌ای به‌سوی اندیشه، نقد و هویت بود. گروه طالبان با بستن درهای سینما، در واقع صدای تفکر آزاد، زیبایی و پرسشگری را خاموش کرده‌اند. در بلندمدت، این سکوت فرهنگی می‌تواند به ازهم‌پاشی بیشتر انسجام اجتماعی و فقر اندیشه در جامعه منجر شود. آینده‌ای روشن تنها در گرو بازگشت عقلانیت، تحمل فرهنگی و پذیرش تنوع در سیاست‌های فرهنگی است.
با این حال باید در برابر این موانع اعمال شده از سوی گروه طالبان، تلاش‌ها برای حفظ و دیجیتال‌سازی ارشیف‌های سینمایی خراسان‌افغانستان پیش از نابودی کامل آن اقدام صورت گیرد؛ حمایت نهادهای بین‌المللی از فیلم‌سازان تبعیدی خراسان‌افغانستان جلب شود؛ ترویج سینمای دیجیتال و مستقل در فضای خارج از خراسان‌افغانستان ادامه پیدا کند و هم‌چنان در پیگیری حقوق فرهنگی مردم خراسان‌افغانستان در مجامع بین‌المللی اقدام صورت گیرد.
