نویسنده: محمد نوید دانشپور
به تازه‌گی، سخنگوی اداره ورزش گروه طالبان اعلام کرد که فعالیت‌های فدراسیون شطرنج خراسان‌افغانستان به حالت تعلیق درآمده است. او دلیل این تصمیم را «ملاحظات شرعی» و «مشکلات در سطح رهبری» عنوان کرد.
این تصمیم، واکنش‌های گسترده‌ای را در سطح ملی و بین‌المللی به دنبال داشت. که گزارش حاضر به بررسی ریشه‌های دینی، فرهنگی و سیاسی این ممنوعیت و تحلیل پیامدهای آن بر جامعه خراسان‌افغانستان می‌پردازد.
شطرنج یکی از کهن‌ترین بازی‌های فکری جهان است که ریشه آن به هند باز می‌گردد. در دوران طلایی تمدن اسلامی، شطرنج توسط دانشمندان و خلفای اسلامی ترویج یافت و حتا در آثار اندیشمندان بزرگی چون فارابی و ابن‌سینا مورد توجه قرار گرفته است. با این حال، گروه طالبان با نگاهی خاص به متون دینی و بر اساس برداشت فقهی خود، این بازی را در زمره‌ی “لهو و لعب” قرار داده‌اند که «انرژی و وقت جوانان را تلف می‌کند» و ممکن است به قمار و رقابت‌های غیر مفید منجر شود.
گروه طالبان از زمان تسلط بر خراسان‌افغانستان در سال ۲۰۲۱، سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ای در قبال فعالیت‌های فرهنگی و ورزشی اتخاذ کرده‌اند.
از منظر گروه طالبان، بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی و ورزشی باید از “فیلتر” شریعت و “نظام ارزشی اسلامی” عبور کند؛ پیش از این نیز، گروه طالبان فعالیت‌هایی مانند موسیقی، سینما، و حتی ورزش‌های گروهی زنان را محدود یا ممنوع کرده‌اند. در این چارچوب، شطرنج نه به‌عنوان یک ورزش ذهنی، بلکه به‌عنوان سرگرمی غیرضروری با بار فرهنگی غربی قلمداد می‌شود.
برخی از علمای نزدیک به گروه طالبان، با استناد به فتواهای قدیمی برخی مذاهب فقهی، شطرنج را “موجب غفلت از ذکر الهی” دانسته‌اند. با این حال، شمار زیادی از علمای اهل سنت و شیعه در کشورهای دیگر، بازی شطرنج را در صورت عدم قمار، جایز و حتی مفید می‌دانند.
تصمیم به ممنوعیت شطرنج از سوی گروه طالبان با واکنش‌های تند از سوی ورزشکاران و فعالان مدنی روبرو شد. برخی اساتید دانشگاه، این اقدام را نشانه‌ای از محدودسازی تفکر، خلاقیت و اندیشه‌ی انتقادی در جامعه دانستند. کاربران شبکه‌های اجتماعی با یادآوری نقش تاریخی شطرنج در فرهنگ اسلامی، از گروه طالبان خواستند که تصمیم خود را بازبینی کنند.
در سطح بین‌المللی، نهادهایی مانند فدراسیون جهانی شطرنج (FIDE) تاکنون واکنش رسمی نداشته‌اند، اما کارشناسان هشدار داده‌اند که این تصمیم می‌تواند به انزوای ورزشی خراسان‌افغانستان در رقابت‌های بین‌المللی منجر شود، همان‌گونه که در مورد فوتبال زنان و ورزش‌های رزمی نیز اتفاق افتاد.
شطرنج، در کنار محدودیت‌های شدید دیگر، یکی از آخرین پناه‌گاه‌های فکری برای جوانان خراسان‌افغانستان بود. ممنوعیت آن، سرخوردگی و ناامیدی در میان نسل‌جوان را تشدید خواهد کرد. از سویی هم، بسیاری از مدارس و مراکز آموزشی از شطرنج به‌عنوان ابزار آموزشی برای توسعه تفکر منطقی، استراتژیک و تمرکز استفاده می‌کردند. این ممنوعیت، یک فرصت آموزشی مهم را از بین می‌برد.
تعلیق فدراسیون شطرنج می‌تواند موجب حذف خراسان‌افغانستان از رقابت‌های جهانی این رشته شود. مشابه آنچه در مورد ورزش زنان و ورزش‌های رزمی نیز پیش آمد. تصمیمات این‌چنینی، انگیزه ماندن در کشور را برای بسیاری از مربیان، ورزشکاران و نخبگان فرهنگی کاهش می‌دهد و موج مهاجرت مغزها را تقویت می‌کند.
روی هم‌رفته باید گفت که ممنوعیت شطرنج، مانند خیلی از موارد، بازتاب یک نوع خوانش افراطی و انحصاری از دین است که با واقعیت‌های امروز جامعه مسلمانان هم‌خوانی ندارد.
چنین تصمیماتی نه‌تنها به هویت فرهنگی خراسان‌افغانستان آسیب می‌زنند، بلکه کشور را بیش از پیش در انزوای فکری، فرهنگی و ورزشی فرو می‌برد.
