نگارنده: مانی فرهمند
پیش در آمد
واخان منطقه‌ای است در شمال شرق خراسان/افغانستان که به نام دالان واخان یا دهلیز واخان نیز شناخته می‌شود. این منطقه باریک و طولانی در استان بدخشان واقع شده و بین خراسان/افغانستان، تاجیکستان، پاکستان و چین قرار دارد. دالان واخان به عنوان یک نوار باریک کوهستانی، خراسان/افغانستان را به چین متصل می‌کند. دهلیز واخان از جمله پارک‌های ملی خراسان/افغانستان است که در کوه‌های مرتفع شرق استان بدخشان قرار گرفته است. این پارک ملی در سده ۱۹ میلادی به عنوان شکارگاه پادشاهی معرفی شد و پس از آن به دلیل وجود گونه‌های جانوری ارزشمندی چون گوسفند مارکوپولو و پلنگ برفی به عنوان پارک ملی انتخاب شد.
پارک ملی واخان ارتفاعات پامیر کوچک و پامیر بزرگ، قله نوشاخ با ۷۷۵۰ متر ارتفاع و یخچالهای طبیعی که رودخانه آمو از آن سرچشمه گرفته را در خود جای داده است. از جمله دیگر پستانداران این پارک می‌توان به خرس قهوه‌ای، گرگ خاکی، سمور سنگی، روباه سرخ، وشق گربه پالاس، گوسفند وحشی اوریال و سیاه‌گوش اشاره کرد.
دهلیز یا کوریدور واخان یا پامیر از جمله شهرستان‌های استان بدخشان میباشد که مرکز آن قریه خاندود است. در شمال این منطقه کشور تاجیکستان، در جنوب پاکستان و در شرق جمهوری مردم چین موقعیت دارند. منطقه واخان بسیار دورافتاده و کم‌جمعیت است و زیرساخت‌های توسعه‌یافته کمی دارد. این منطقه به دلیل طبیعت بکر، گردشگران ماجراجو را جذب می‌کند.
واخان امروزه از لحاظ جمعیت، محل سکونت مردمان واخی و قرقیز است. این منطقه به دلیل سختی دسترسی، تا حد زیادی منزوی مانده و توسعه کمتری یافته است. با این حال، از منظر جغرافیای سیاسی و ارتباط با چین، همچنان اهمیت دارد. بنابراین، واخان بیشتر نتیجه توافقات استعماری قرن ۱۹ برای جلوگیری از تنش میان قدرت‌های بزرگ بود تا جغرافیا یا خواسته‌های مردم محلی.
۱. چگونگی و چرائی شکل گیری واخان
منطقه حائل واخان یک نوار باریک جغرافیایی است که در شمال شرق خراسان/افغانستان قرار دارد و به عنوان یک منطقه‌ی حائل بین خراسان/افغانستان، پاکستان، و چین عمل می‌کند. این ناحیه به دلیل موقعیت استراتژیک و تاریخی خود اهمیت زیادی دارد و نحوه شکل‌گیری آن به عوامل تاریخی، جغرافیایی و سیاسی بازمی‌گردد. شکل‌گیری تاریخی منطقه واخان:
مرزکشی‌های استعماری: منطقه واخان در اواخر قرن ۱۹ میلادی و در جریان بازی بزرگ The Great Game بین امپراتوری بریتانیا و امپراتوری روسیه شکل گرفت. این دو قدرت استعماری برای کنترل آسیای میانه رقابت می‌کردند و به توافقی رسیدند تا خراسان/افغانستان به عنوان یک دولت حائل Buffer State بین مناطق تحت کنترل آنها عمل کند. در سال ۱۸۹۵، توافق‌نامه‌ای بین بریتانیا و روسیه امضا شد که منطقه واخان را به عنوان مرز شمالی خراسان/افغانستان تعیین کرد. این نوار جغرافیایی باعث شد خراسان/افغانستان با چین هم‌مرز شود و دسترسی مستقیم روسیه و بریتانیا به یکدیگر محدود شود.
۱. ۱. سیاست انگلیس
سیاست بریتانیا در مورد دهلیز واخان در قرن نوزدهم به شدت تحت تأثیر رقابت استراتژیک بین امپراتوری بریتانیا و امپراتوری روسیه در آسیای میانه قرار داشت. این رقابت که به عنوان بازی بزرگ شناخته می‌شود، باعث شد که بریتانیا تلاش کند خراسان/افغانستان را به یک کشور حائل تبدیل کند تا از نفوذ روسیه به سوی هند بریتانیوی جلوگیری کند. اهداف اصلی سیاست بریتانیا در دهلیز واخان عبارت بود از:
۱. ایجاد منطقه حائل: بریتانیا قصد داشت دهلیز واخان را به عنوان یک منطقه‌ی حائل بین هند بریتانیوی و قلمروهای تحت نفوذ روسیه در آسیای میانه حفظ کند. این دهلیز مانع از برخورد مستقیم مرزهای روسیه و بریتانیا می‌شد.
۲. کنترل دسترسی روسیه به هند: دهلیز واخان به دلیل موقعیت جغرافیایی خود از نظر بریتانیا اهمیت زیادی داشت. این دهلیز مانع از این می‌شد که روسیه به مناطق جنوبی‌تر و در نهایت به هند بریتانیوی دسترسی پیدا کند.
۳. ایجاد مرز مشترک با چین: با تنظیم مرزها در واخان، بریتانیا توانست مرز شمالی خراسان/افغانستان را تا چین امتداد دهد. این امر باعث شد که خراسان/افغانستان به یک کشور کلیدی و بدون دسترسی مستقیم روسیه به جنوب تبدیل شود.
در سال ۱۸۹۵، بریتانیا و روسیه در مورد تعیین مرزهای شمال شرقی خراسان/افغانستان به توافق رسیدند، این توافق واخان را به عنوان بخشی از خراسان/افغانستان تعیین کرد. دهلیز واخان به شکل یک نوار باریک جغرافیایی باقی ماند که بین قلمرو روسیه در پامیر و هند بریتانیوی قرار داشت. بریتانیا همچنین به صورت غیرمستقیم در امور داخلی خراسان/افغانستان دخالت کرد تا حاکمان خراسان/افغانستان را تحت نفوذ خود نگه دارد و از همکاری آنها با روسیه جلوگیری کند.
این که چرا دهلیز واخان اهمیت داشت؟ بر می‌گردد به موارد ذیل:
۱. دفاع از هند بریتانیوی: واخان به عنوان نقطه‌ای دورافتاده و صعب‌العبور، از نظر نظامی یک خط دفاع طبیعی برای هند بریتانیوی محسوب می‌شد.
۲. کنترل بر خراسان/افغانستان: بریتانیا سیاست خود را طوری تنظیم کرد که حاکمان خراسان/افغانستان را تشویق کند دهلیز واخان را به عنوان بخشی از قلمرو خود نگه دارند، اما تحت تأثیر مستقیم بریتانیا باشند.
به این ترتیب نتایج که سیاست بریتانیا در واخان به ارمغان آورد این بود که دهلیز واخان به بخشی از خراسان/افغانستان تبدیل شد و به عنوان منطقه‌ای حائل نقش مهمی ایفا کرد. و در کل خراسان/افغانستان به یک کشور حائل بین روسیه و بریتانیا تبدیل شد که جلوی تنش‌های مستقیم بین این دو قدرت را می‌گرفت و این سیاست به بریتانیا کمک کرد تا امنیت مرزهای شمالی هند را تقویت کند و مانع نفوذ روسیه به جنوب شود.
به طور کلی، سیاست بریتانیا در مورد دهلیز واخان بر پایه منافع استراتژیک و جلوگیری از گسترش نفوذ روسیه در منطقه طراحی شده بود.
۲. ۱. سیاست روسیه
سیاست روسیه تزاری در قبال منطقه حائل واخان خراسان/افغانستان، بخشی از استراتژی گسترده‌تر این کشور در آسیای میانه بود که در رقابت با امپراتوری بریتانیا برای نفوذ و کنترل بر مناطق استراتژیک شکل گرفت. روسیه با نگاه به واخان به عنوان نقطه‌ای کلیدی در بازی بزرگ، سیاست‌های مشخصی برای محدود کردن نفوذ بریتانیا و حفظ موقعیت خود در منطقه طراحی کرد. اهداف سیاست روسیه تزاری در قبال واخان بر می‌گردد به مواردی ذیل:
۱. جلوگیری از نفوذ بریتانیا در آسیای میانه: روسیه به دنبال حفظ و تقویت موقعیت خود در آسیای میانه بود و واخان را به عنوان یک منطقه استراتژیک می‌دید که می‌توانست مانعی در برابر نفوذ بریتانیا در این منطقه ایجاد کند.
۲. کنترل دسترسی بریتانیا به پامیر: دهلیز واخان در نزدیکی پامیر واقع شده است، منطقه‌ای که روسیه اهمیت ویژه‌ای به آن می‌داد. روسیه تلاش کرد کنترل خود را بر مناطق شمالی پامیر حفظ کرده و از دسترسی بریتانیا به این منطقه جلوگیری کند.
۳. ایجاد ثبات در مرزهای جنوبی: روسیه خواهان تثبیت مرزهای جنوبی خود بود و از دهلیز واخان به عنوان یک مرز طبیعی استفاده کرد تا از برخورد مستقیم با بریتانیا جلوگیری کند.
۴. حفظ خراسان/افغانستان به عنوان کشور حائل: روسیه، مانند بریتانیا، تمایل داشت که خراسان/افغانستان به عنوان یک کشور حائل بین این دو امپراتوری باقی بماند. واخان به تقویت این نقش کمک می‌کرد.
رویکردهای عملی روسیه تزاری پیرامون دهلیز واخان عبارت بود از:
۱. مذاکرات دیپلماتیک با بریتانیا: در سال ۱۸۹۵، روسیه و بریتانیا در مورد مرزهای خراسان/افغانستان به توافق رسیدند. این توافق‌نامه شامل تعیین دهلیز واخان به عنوان بخشی از خراسان/افغانستان بود؛ و روسیه با پذیرش این مرزها، از برخورد مستقیم با بریتانیا اجتناب کرد. این سیاست نشان‌دهنده تمایل روسیه به حفظ وضع موجود بود.
۲. نفوذ غیرمستقیم در خراسان/افغانستان: روسیه با استفاده از روابط دیپلماتیک و گاه فشار نظامی، تلاش کرد تا در امور خراسان/افغانستان نفوذ کند، اما این نفوذ محدود بود و تحت کنترل بریتانیا قرار داشت.
۳. تقویت موقعیت خود در پامیر: روسیه بخش‌های شمالی پامیر را به طور مستقیم تحت کنترل خود درآورد و از حضور نظامی و سیاسی خود در این منطقه برای جلوگیری از پیشروی بریتانیا استفاده کرد.
بنابرین نتایج سیاست روسیه در واخان عبارت بود از: ۱. ایجاد مرزهای ثابت یعنی توافق با بریتانیا در مورد واخان، مرزهای جنوبی امپراتوری روسیه را تثبیت کرد و منطقه را از تنش‌های نظامی دور نگه داشت. ۲. تثبیت نقش خراسان/افغانستان به عنوان کشور حائل طوری که روسیه توانست با همکاری بریتانیا، خراسان/افغانستان را به عنوان یک منطقه حائل نگه دارد که از برخورد مستقیم این دو قدرت جلوگیری می‌کرد. و ۳. حفظ نفوذ در آسیای میانه: سیاست روسیه در واخان بخشی از استراتژی گسترده‌تر این کشور برای حفظ و گسترش نفوذ در آسیای میانه بود، هرچند این نفوذ در مناطق نزدیک به خراسان/افغانستان محدودتر بود.
روسیه تزاری در قبال دهلیز واخان سیاستی محتاطانه و استراتژیک داشت. این سیاست بر پایه جلوگیری از درگیری مستقیم با بریتانیا، تقویت مرزهای خود و حفظ خراسان/افغانستان به عنوان کشور حائل بنا شده بود. واخان، به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، در استراتژی‌های روسیه نقش مهمی ایفا کرد، اما روسیه ترجیح داد از طریق دیپلماسی و توافق‌نامه‌ها به اهداف خود دست یابد و از تنش‌های غیرضروری با بریتانیا اجتناب کند.
۲. موقعیت جغرافیایی دهلیز واخان
۱. ۲. مساحت واخان و جغرافیا
دهلیز واخان یک ناحیه باریک و طولانی در شمال شرق خراسان/افغانستان است که از نظر جغرافیایی نقش مهمی در اتصال و جدا کردن چهار کشور خراسان/افغانستان، تاجیکستان، پاکستان و چین دارد. این منطقه بخشی از استان بدخشان خراسان/افغانستان است و از نظر جغرافیایی ویژگی‌های خاصی دارد.
کوتل خنجیر در سرحد با چین ۴۹۰۰ متر ارفاع دارد. ارتفاع واخان در نزدیکی اشکاشم ۳۳۰۰ متر است. یعنی شیب این دهلیز از شرق به غرب است که دریاهای آن بشمول دریای پامیر نیز در اشکاشم به دریای پنج سرازیر می‌گردند که بالا خره به دریای آمو وصل می‌شویند. هر چهار جناح این دهلیز را کوه‌های سر به فلک کشیده پامیر در شمال، تیان شان و همالیا در شرق، قراقروم در جنوب و هندوکش در غرب احاطه کرده اند. از همین جهت دهلیز واخان صرف در سه ماه تابستان از طریق یک سرک سنگلاخی قابل عبور و مرور بوده در متباقی نه ماه پوشیده از برف و با درجه حرارت متوسط منفی ۳۰ درجه سانتی گراد، بسیار سرد میباشد. اما پامیر بزرگ برف ندارد. باد بیشتر دارد که مانع ریزش برف می‌شود. دهلیز پامیر هموار است برف کوچ ندارد تنها پامیر کوچک نهایتا تا نیم میتر برف در فصل سرما دارد.
۱) مشخصات جغرافیایی: نوار واخان حدود ۳۵۰ کیلومتر طول دارد و عرض آن در برخی نقاط به ۱۳-۶۵ کیلومتر می‌رسد. در حقیقت طول آن از اشکاشم تا سرحد چین ۳۵۰ کیلومتر، عرض آن در نزدیکی اشکاشم ۱۸ کیلومتر، در شرق سرحد مشترک با چین ۶۰ کیلومتر و در وسط از قره بولق در سرحد تاجیکستان تا سرحد بروغیل در مرز با گلگیت-بالستان اشغالی پاکستان در کشمیر ۷۰ کیلومتر است. جمعآ با ۱۴هزار کیلومتر مربع مساحت واخان بنام بام دنیا معروف است زیرا ارتفاع وسطی آن از سطح بحر ۴ هزار متر میباشد. نفوس ولسوالی واخان ۱۷ هزار نفر است. این منطقه توسط رشته‌کوه‌های مرتفع پامیر و هندوکش احاطه شده و از نظر دسترسی بسیار سخت و دورافتاده است. رودخانه پنج و رودخانه واخان از این منطقه عبور می‌کنند.
۲) مرزها: از شمال با تاجیکستان هم‌مرز است (از طریق رشته‌کوه‌های پامیر). از جنوب با پاکستان (منطقه چترال و دره قراقروم).از شرق با چین (در مرز با منطقه سینکیانگ) و از غرب به بخش اصلی استان بدخشان متصل می‌شود.
۳) ارتفاعات، رودها و آب و هوا: این منطقه دارای ارتفاعات زیاد است و میانگین ارتفاع آن بیش از ۳۰۰۰ متر بالاتر از سطح دریا است. کوه‌های مرتفع مانند نوشتاک (نوشاخ) و قراقروم در اطراف آن قرار دارند.
رودخانه واخان: از مرکز این دهلیز عبور کرده و به سمت غرب جریان دارد. این رودخانه با پیوستن به رودخانه‌های دیگر، سرانجام به رودخانه آمو Oxus تبدیل می‌شود. رودخانه‌ها در این منطقه معمولاً باریک، پرشیب، و سرد هستند.
۴) اهمیت جغرافیایی: واخان محل تلاقی آسیای میانه، جنوب آسیا و شرق آسیا است، یا دقیقاً دهلیز واخان نقطه اتصال تاجیکستان، پاکستان، و چین است و از نظر جغرافیای سیاسی اهمیت دارد.
به دلیل دورافتادگی به ویژه به دلیل کوه‌های مرتفع و صعب‌العبور، دهلیز واخان یکی از دورافتاده‌ترین مناطق خراسان/افغانستان است. این منطقه عملاً یک مسیر طبیعی باریک است که به عنوان یک گذرگاه استراتژیک مورد توجه بوده است.
مهمترین اهمیت این باریکه مسیر تاریخی جاده ابریشم است که در گذشته، این منطقه بخشی از مسیر تاریخی جاده ابریشم بود که شرق و غرب را به هم متصل می‌کرد.
جمعیت و سکونت در واخان جمعیت کمی دارد و بیشتر ساکنان آن از اقوام واخی و قرقیز هستند. که این مردم عمدتاً به کشاورزی، دامداری، و زندگی نیمه‌کوچ‌نشینی مشغول‌اند.
دهلیز واخان یک منطقه باریک، کوهستانی و دورافتاده است که از لحاظ جغرافیایی و استراتژیک، نقش مهمی به عنوان یک مرز طبیعی میان خراسان/افغانستان، چین، تاجیکستان، و پاکستان ایفا می‌کند. این موقعیت ویژه، واخان را به یک نقطه کلیدی در تاریخ و جغرافیای سیاسی منطقه تبدیل کرده است.
۲. ۲. شرایط اقلیمی
شرایط اقلیمی دهلیز واخان در شمال شرق خراسان/افغانستان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص آن (قرارگیری در میان رشته‌کوه‌های پامیر و هندوکش) و ارتفاع زیاد، به شدت تحت تأثیر اقلیم کوهستانی سرد و خشک است. این ویژگی‌ها باعث شده است که واخان یکی از مناطق کم‌جمعیت و دورافتاده خراسان/افغانستان باشد. این منطقه داری ویژگی‌های اقلیم ویژه است که در این جا به آن شاره شده است:
۱. دمای هوا: در واخان زمستان‌ها قطعاً بسیار سرد با دماهایی که به زیر -۲۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد. زمستان طولانی بوده و از اواخر پاییز (نوامبر) آغاز شده و تا اوایل بهار (مارس) ادامه دارد. تابستان‌ها نیز کوتاه و خنک با میانگین دمای بین ۱۰ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد است و حتی در تابستان نیز شب‌ها سرد هستند.
۲. بارندگی: میزان بارش سالانه کم است (کمتر از ۳۰۰ میلی‌متر) و عمدتاً به صورت برف در زمستان اتفاق می‌افتد. بنابرین بارش باران در فصل بهار و تابستان نسبتاً محدود است.
۳. رطوبت و خشکی: واخان به دلیل فاصله از منابع بزرگ آبی و بارندگی کم، یک منطقه خشک محسوب می‌شود. هوای خشک باعث کاهش پوشش گیاهی در بیشتر بخش‌های منطقه شده است. و مقدار کمی هم که در طول سال بارندگی دارد به دلیل سردی در ارتفاعات به شکل یخچال‌ها و پیر یخ‌های در آمده است که سالیان متمادی آب را بصورت ذخیره‌گاه‌های طبیعی بزرگ محفوظ داشته است.
۴. بادها: در برخی نقاط، بادهای سرد و شدید از میان دره‌ها عبور می‌کنند و این بادها می‌توانند زندگی روزمره مردم محلی و حرکت در منطقه را دشوار کنند.
۵. ارتفاعات و تأثیر بر اقلیم: ارتفاع متوسط منطقه بیش از ۳۰۰۰ متر است و برخی نقاط به ۵۰۰۰ متر می‌رسند.
این ارتفاع بالا باعث می‌شود دما کاهش یابد و فصل رشد کشاورزی کوتاه‌تر باشد.
تأثیرات شرایط اقلیمی بر زندگی مردم واخان تاثیر بسیار سختی را گذاشته است طوری که زندگی سخت و محدود را مبتنی برسرمای شدید و دسترسی دشوار به منابع، زندگی در این منطقه را برای ساکنان محلی چالش‌برانگیز کرده است.ساکنان محلی (اقوام واخی و قرقیز) عمدتاً به دامداری و کشاورزی محدود وابسته هستند.
کشت و زراعت محدود با توجه به فصل کشاورزی کوتاه محصولات زراعی عمدتاً شامل غلات مقاوم به سرما (مانند جو) می‌شود. و با توجه به منابع آبی آن که رودخانه‌های کوچک مانند رود واخان منابع اصلی تأمین آب منطقه هستند. و برف‌های ذوب‌شده در فصل بهار نیز منبع مهمی برای تأمین آب است.
راه‌های ارتباطی محدود: شرایط سخت اقلیمی و برف‌گیر بودن بسیاری از مسیرها، ارتباط منطقه را با دیگر بخش‌های خراسان/افغانستان دشوار کرده است.
پوشش گیاهی و حیات‌وحش در این منطقه بنا بر دلایل فوق پوشش گیاهی منطقه بسیار پراکنده و محدود به گیاهان مقاوم به سرما و خشکی مانند علفزارهای کوهستانی است. مراتع در تابستان چراگاه‌های اصلی برای دام‌ها هستند. حیات‌وحش در منطقه واخان به دلیل شرایط اقلیمی و دورافتادگی، زیستگاه گونه‌های خاصی از حیات‌وحش مانند پلنگ برفی، گرگ‌های کوهستانی و بز کوهی مارخور است.
در نتیجه شرایط اقلیمی دهلیز واخان سرد، خشک و کوهستانی است. این اقلیم باعث شده زندگی در این منطقه سخت و دشوار باشد و مردم محلی به زندگی نیمه‌کوچ‌نشینی و دامداری وابسته باشند. با این حال، طبیعت بکر و زیستگاه‌های منحصر به فرد آن، واخان را به منطقه‌ای با اهمیت زیست‌محیطی و جغرافیایی تبدیل کرده است.
۳. اهمیت جغرافیایی واخان
دهلیز واخان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود اهمیت استراتژیک و جغرافیایی زیادی برای کشورهای اطراف دارد. این منطقه به عنوان یک نقطه اتصال و منطقه حائل عمل می‌کند و نقش مهمی در تاریخ و جغرافیای سیاسی منطقه ایفا کرده است. در حقیقت دهلیز واخان نقطه اتصال سه منطقه آسیای میانه، جنوب آسیا، و شرق آسیا است و از این نظر موقعیت استراتژیک دارد. این منطقه بخشی از مسیرهای قدیمی تجاری بوده و میتواند دوباره به عنوان یک گذرگاه اقتصادی مطرح شود.
حائل ژئوپلیتیک: دهلیز واخان به عنوان یک منطقه حائل، از برخورد مستقیم مرزهای چین، تاجیکستان، پاکستان، و خراسان/افغانستان جلوگیری می‌کند.
اهمیت برای قدرت‌های فرامنطقه‌ای برای بریتانیا و روسیه در گذشته که در دوران “بازی بزرگ”، دهلیز واخان به عنوان یک منطقه حائل برای جلوگیری از درگیری بین روسیه و بریتانیا تعیین شد. و اکنون چین و پروژه‌های مدرن است که در حال حاضر، چین ممکن است از این منطقه در چارچوب پروژه‌های زیربنایی خود استفاده کند.
مسیرهای انرژی و تجارت در این منطقه میتواند نقش کلیدی در طرح‌های انتقال انرژی و تجارت بین‌المللی بازی کند.
بنابرین دهلیز واخان به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، برای کشورهای همسایه خراسان/افغانستان (چین، تاجیکستان و پاکستان) و همچنین قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از نظر استراتژیک و ژئوپلیتیک اهمیت زیادی دارد. این منطقه به عنوان پلی میان جنوب آسیا، آسیای مرکزی، و شرق آسیا و همچنین به عنوان یک منطقه حائل طبیعی، نقش مهمی در سیاست‌ها و تحولات منطقه ایفا می‌کند.
۱. ۳. خراسان/افغانستان
واخان برای خراسان/افغانستان از چند منظر مهم است، نخست مرز طبیعی دهلیز واخان است که خراسان/افغانستان را به چین متصل می‌کند و همچنین مرزی طبیعی با تاجیکستان و پاکستان ایجاد می‌کند. دوم ارتباط با آسیای میانه طوری که واخان به عنوان یک پل بالقوه میتواند ارتباط خراسان/افغانستان با آسیای میانه را تسهیل کند. و سوم نقش امنیتی این منطقه به دلیل دورافتادگی، به عنوان یک مرز طبیعی در برابر تهدیدهای خارجی عمل می‌کند. چهارم تنوع قومی و فرهنگی ساکنان واخان است که از جمله اقوام واخی و قرقیز، بخشی از تنوع فرهنگی خراسان/افغانستان هستند.
۲. ۳. تاجیکستان
تاجیکستان که در شمال واخان قرار دارد، از جهات زیر به این منطقه وابسته است: نخست همسایگی با پامیر: تاجیکستان در بخش شمالی رشته‌کوه پامیر قرار دارد و دهلیز واخان بخشی از اتصال طبیعی میان پامیر و مناطق جنوب است. دوم امنیت مرزی: دهلیز واخان یک منطقه حائل میان تاجیکستان و خراسان/افغانستان است که تاجیکستان را از درگیری‌های احتمالی در مناطق جنوبی خراسان/افغانستان دور نگه می‌دارد. سوم مسیرهای تجاری بالقوه: تاجیکستان میتواند از دهلیز واخان برای گسترش مسیرهای تجاری خود به جنوب آسیا استفاده کند.
۳. ۳. چین
چین که در شرق دهلیز واخان قرار دارد، اهمیت زیادی برای این منطقه قائل است: نخست اتصال با خراسان/افغانستان میباشد که دهلیز واخان تنها نقطه اتصال مرزی چین با خراسان/افغانستان است (حدود ۷۶ کیلومتر مرز مشترک). دوم نقش امنیتی: چین نگران نفوذ گروه‌های افراطی از طریق واخان به منطقه سینکیانگ است و کنترل امنیتی این مرز برای آن حیاتی است. سوم کمربند و جاده Belt and Road Initiative واخان میتواند به عنوان یک مسیر بالقوه در چارچوب پروژه‌های زیرساختی چین برای اتصال غرب چین به آسیای مرکزی و جنوب آسیا مورد استفاده قرار گیرد. چهارم منابع طبیعی واخان بخشی از رشته‌کوه‌های پامیر است که منابع طبیعی بالقوه‌ای دارد و میتواند برای چین جالب باشد.
۴. ۳. پاکستان
پاکستان که در جنوب دهلیز واخان قرار دارد، از جنبه‌های زیر به این منطقه توجه دارد: نخست مرزهای شمالی است که دهلیز واخان به عنوان یک منطقه استراتژیک در مرز شمالی پاکستان، هم از نظر امنیتی و هم از نظر جغرافیایی اهمیت دارد. دوم ارتباط با خراسان/افغانستان است طوری که پاکستان به واخان به عنوان یک مسیر بالقوه برای تقویت ارتباطات خود با خراسان/افغانستان و آسیای میانه نگاه می‌کند. سوم نزدیکی به قراقروم که با توجه به دهلیز واخان در نزدیکی رشته‌کوه قراقروم قرار دارد، منطقه‌ای که از نظر امنیتی و نظامی برای پاکستان حیاتی است.
۱. ۳. اهمیت اقتصادی واخان
دهلیز واخان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود و ظرفیت منابع بالقوه، اهمیت اقتصادی بالقوه‌ای برای خراسان/افغانستان و کشورهای همجوار دارد. اگرچه شرایط اقلیمی سخت و زیرساخت‌های محدود این منطقه را از توسعه اقتصادی بازداشته، اما همچنان دارای ظرفیت‌هایی در زمینه‌های مختلف است که می‌توانند نقش مهمی در اقتصاد منطقه‌ای ایفا کنند.
۱. منابع طبیعی و معدنی: منطقه واخان بخشی از رشته‌کوه‌های پامیر و هندوکش است که دارای منابع معدنی ارزشمند مانند سنگ‌های قیمتی (لاجورد)، فلزات گران‌بها (طلا)، و احتمالا معادن زیرزمینی است. اگر این منابع شناسایی و استخراج شوند، می‌توانند به اقتصاد محلی کمک کنند. هم چنان منابع آب رودخانه‌های موجود در این منطقه که سرچشمه‌های رودخانه آمو به شمار می‌رود، می‌توانند در تامین آب برای کشاورزی، دامداری، و حتی تولید انرژی آبی نقش داشته باشند.
۲. کشاورزی و دامداری: شرایط جغرافیایی واخان برای دامداری سنتی مناسب است. مراتع طبیعی منطقه، چراگاه‌های تابستانی خوبی برای دام‌ها هستند. مردم محلی عمدتاً از پرورش دام (مانند بز و گوسفند) برای تامین گوشت، شیر و پشم استفاده می‌کنند. کشاورزی در واخان به دلیل فصل رشد کوتاه و سرمای شدید محدود است، اما محصولاتی مانند جو، گندم، و گیاهان مقاوم به سرما کشت می‌شوند. حمایت‌های دولتی و فناوری‌های جدید می‌توانند کشاورزی را در این منطقه توسعه دهند.
۳. تجارت و مسیرهای ارتباطی: دهلیز واخان بخشی از مسیرهای تاریخی جاده ابریشم بوده و به عنوان نقطه‌ای برای تبادل کالا بین شرق و غرب اهمیت داشته است. احیای این مسیرها میتواند نقش تجاری منطقه را تقویت کند.
پتانسیل اتصال منطقه‌ای: واخان به عنوان یک پل میتواند خراسان/افغانستان را به چین، تاجیکستان، و پاکستان متصل کند. این ارتباطات تجاری می‌توانند فرصت‌های اقتصادی جدیدی ایجاد کنند.
طرح‌های ترانزیتی: اگر پروژه‌های زیرساختی مانند راه‌آهن یا جاده در منطقه توسعه یابد، واخان میتواند به یک مسیر ترانزیتی برای کالاها بین جنوب آسیا و آسیای مرکزی تبدیل شود.
شاهراه پیشنهادی دهلیز واخان: این شاهراه از شهر فیض آباد در بدخشان تا سرحد چین در کوتل واخجیر ۴۹۵ کیلومتر و از کوتل واخجیر تا شاهراه قراقروم در داخل ایالت سینکیانک چین ۱۰۰کیلومتر مزید است. بدین حساب شاهراه دهلیز واخان از فیض اباد تا شاهراه قراقروم جمعا ۵۹۵ کیلومتر سرک ترانزیتی جدید خواهد بود که برای مقایسه طول آن بیشتر از شاهراه موجوده قندهار تا هرات میباشد که در ۹ ماه سال تمام مسیر شاهراه دهلیز واخان پوشیده از برف خواهد بود. به نقل از مقاله‌ای منتشر شده در آژانس خبرگزاری هود به تاریخ ۱۶ سپتمبر ۲۰۲۳:
اعمار شاهراه موتری دهلیز واخان و خط آهن دهلیز واخان و اتصال آن به شاهراه قراقروم که در فاصله یکصد کیلومتری شرق کوتل واخجیر در سرحد چین با خراسان/افغانستان می گذرد، خراسان/افغانستان را قادر میسازد به شهر کاشغر در ایالت سینکیانگ چین بدون عبور از کشورهای ازبکستان، تاجیکستان و قرغزستان متصل گردد. همچنان یک شاخه از شاهراه دهلیز واخان میتواند از طریق کوتل خرگوش از سرحد با تاجیکستان عبور نموده به شاهراه پامیر که تاجیکستان را با قرغزستان اتصال میدهد متصل شده ارتباط ترانزیتی خراسان/افغانستان را با قرغزستان تامین نماید.
برای پاکستان اتصال به کشورهای آسیای مرکزی از طریق واخان اهمیت فوق العاده ستراتژیک دارد. با اعمار شاهراه موتری دهلیز واخان و خط آهن دهلیز واخان در خاک خراسان/افغانستان و اتصال آن به شاهراه قراقروم پاکستان قادر خواهد شد تا از طریق احداث شاهراه ۲۵۰ کیلومتری چیترال-موریچ Morich- کوتل کچ Kech سرحد واخان را عبور نمَوده به شاهراه موتری و خط آهن دهلیز واخان متصل شده به آسیای مرکزی از طریق دهلیز واخان دست یابد.
در عین زمان هندوستان همین اکنون در جریان اعمار شاهراه دو هزار کیلومتری لداخ در شمال کشمیر قرار دارد که قرار است در سال ۲۰۲۶ تکمیل گردد. هرگاه شرایط سیاسی هندوستان و پاکستان اجازه دهد اتصال این شاهراه با دهلیز واخان تمام نیمقاره هند را به آسیای مرکزی متصل میسازد.
بدین گونه امکانات آن موجود است تا واخان به مثابه نقطه‌ی وصل ترانزیتی کشورهای خراسان/افغانستان، چین، پاکستان، هندوستان، تاجیکستان و قرغزستان مبدل گردد.
۴. گردشگری: با توجه به طبیعت بکر و منحصربه‌فرد دهلیز واخان به ویژه به دلیل طبیعت زیبای کوهستانی، رودخانه‌ها، و مناظر چشمگیر، پتانسیل بالایی برای گردشگری طبیعی و ماجراجویی دارد. رشته‌کوه‌های پامیر و قراقروم می‌توانند کوهنوردان و طبیعت‌گردان را جذب کنند.
میراث فرهنگی و تاریخی: وجود آثار تاریخی و مسیرهای قدیمی جاده ابریشم میتواند گردشگران علاقه‌مند به تاریخ و فرهنگ را به منطقه جذب کند.
گردشگری اکوتوریسم: حیات‌وحش منطقه، شامل گونه‌های نادری مانند پلنگ برفی و بز کوهی، میتواند محور گردشگری پایدار باشد.
۵. ظرفیت‌های تجاری منطقه‌ای: دهلیز واخان میتواند به عنوان یک مسیر تجاری بین خراسان/افغانستان، چین، و آسیای مرکزی عمل کند. هم چنان ارتباط با پروژه‌های بزرگ منطقه‌ای که با طرح‌های توسعه‌ای مانند کمربند و جاده چین می‌توانند واخان را به یک محور تجاری مهم تبدیل کنند، لذا اتصال خراسان/افغانستان به پروژه‌های اقتصادی آسیای میانه و جنوب آسیا، از طریق واخان امکان‌پذیر است.
در کنار فرصت‌های بالقوه‌ای که در دهلیز واخان وجود دارد این منطقه دارای چالش‌ها برای توسعه اقتصادی نیز دارد که در اینجا به نکات محدود توجه شده است نخست: دورافتادگی و دسترسی دشوار است که بر بنیاد نبود زیرساخت‌های جاده‌ای و ارتباطی یکی از مهمترین موانع توسعه اقتصادی منطقه است.
دوم شرایط اقلیمی سخت واخان است، سرمای شدید و زمستان طولانی کشاورزی و زندگی اقتصادی را دشوار کرده است. سوم نبود سرمایه‌گذاری است طوری که در زیرساخت‌ها و صنایع معدنی منطقه به دلیل هزینه‌های بالا و شرایط جغرافیایی محدود بوده است. چهارم مسئله امنیت و ثبات سیاسی است که بر می‌گردد به وضعیت ناپایدار در خراسان/افغانستان و این امر مانعی برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های اقتصادی واخان است.
بنابرین دهلیز واخان، با وجود محدودیت‌های فعلی، دارای پتانسیل‌های اقتصادی در زمینه‌های تجارت، دامداری، گردشگری، و منابع طبیعی است. توسعه زیرساخت‌ها، سرمایه‌گذاری منطقه‌ای، و طرح‌های همکاری میان کشورهای همسایه میتواند این منطقه را به یکی از مراکز اقتصادی مهم در آسیای میانه و جنوب آسیا تبدیل کند.
۲. ۳. اهمیت سیاسی واخان
دهلیز واخان به عنوان یک منطقه استراتژیک، از زمان روی کار آمدن گروه طالبان در خراسان/افغانستان، نقش ویژه‌ای در مناسبات بین‌المللی این گروه ایفا کرده است. این منطقه که به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، مرزهایی با چین، تاجیکستان، و پاکستان دارد، میتواند بر روابط گروه طالبان با این کشورهای همسایه و همچنین قدرت‌های بزرگ تأثیرگذار باشد.
دهلیز واخان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، از اهمیت سیاسی بالایی برای خراسان/افغانستان، کشورهای همسایه، و قدرت‌های فرامنطقه‌ای برخوردار است. این اهمیت سیاسی عمدتاً به دلیل نقش واخان به عنوان یک منطقه حائل، مرز استراتژیک، و نقطه اتصال بین آسیای مرکزی، جنوب آسیا و شرق آسیا شکل گرفته است.
هم چنان دهلیز واخان از نظر امنیتی برای خراسان/افغانستان، کشورهای همجوار و حتی قدرت‌های فرامنطقه‌ای اهمیت ویژه‌ای دارد. این منطقه به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود به عنوان یک منطقه حائل و نقطه‌ای برای نظارت و کنترل بر مناطق اطراف، همواره در کانون توجه سیاست‌های امنیتی بوده است.
۱. اهمیت سیاسی و امنیتی واخان برای خراسان/افغانستان که هم مرز با کشورهای قدرتمند منطقه است طوری که گفتیم دهلیز واخان تنها نقطه مرزی خراسان/افغانستان با چین است (حدود ۷۶ کیلومتر). این مرز میتواند فرصتی برای توسعه روابط سیاسی، امنیتی، و اقتصادی با چین فراهم کند.
نقش حائل را در مناسبات سیاسی و روباط بین المللی بازی می‌کند طوری که واخان به عنوان یک منطقه حائل، خراسان/افغانستان را از تنش‌های احتمالی میان چین، تاجیکستان، و پاکستان جدا می‌کند. این دهلیز به خراسان/افغانستان امکان میدهد که نقش خود را به عنوان نقطه اتصال منطقه‌ای تقویت کرده و در سیاست‌های منطقه‌ای حضور فعالی داشته باشد.
اهمیت امنیتی برای خراسان/افغانستان: واخان به عنوان یک منطقه حائل، خراسان/افغانستان را از چین، تاجیکستان، و پاکستان جدا می‌کند و از ورود مستقیم تهدیدهای احتمالی جلوگیری می‌کند. این دهلیز تنها نقطه مرزی خراسان/افغانستان با چین است و نقش حیاتی در روابط امنیتی و جلوگیری از نفوذ گروه‌های افراطی به چین دارد. بنابرین دهلیز واخان به دلیل دورافتادگی و شرایط سخت جغرافیایی میتواند مکانی برای پنهان شدن گروه‌های تروریستی باشد. کنترل این منطقه برای دولت خراسان/افغانستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. امنیت داخلی و حفظ تمامیت ارضی این منطقه برای خراسان/افغانستان به ویژه حفظ کنترل بر واخان از جنبه تمامیت ارضی و جلوگیری از نفوذ خارجی‌ها به خراسان/افغانستان حیاتی است.
۲. اهمیت برای تاجیکستان: واخان منطقه‌ای است که تاجیکستان را از درگیری‌های جنوب خراسان/افغانستان دور نگه می‌دارد و به ایجاد ثبات در مرزهای تاجیکستان کمک می‌کند.
ارتباطات منطقه‌ای: تاجیکستان میتواند از واخان برای تقویت روابط خود با جنوب آسیا و چین بهره ببرد. واخان بستری برای همکاری‌های سیاسی و امنیتی با خراسان/افغانستان در مقابله با تهدیدهای تروریستی و قاچاق است.
امنیت مرزی دهلیز واخان به عنوان مرز تاجیکستان با خراسان/افغانستان، اهمیت امنیتی بالایی برای تاجیکستان دارد. تاجیکستان از این منطقه برای جلوگیری از ورود قاچاقچیان مواد مخدر و گروه‌های تروریستی استفاده می‌کند. تاجیکستان به دهلیز واخان به عنوان یک منطقه استراتژیک برای حفظ امنیت منطقه پامیر و جلوگیری از نفوذ افراط‌گرایان نگاه می‌کند. گروه طالبان برای تأمین امنیت مرزهای مشترک با تاجیکستان ممکن است همکاری‌هایی را با این کشور برقرار کند.
وجود اقلیت‌های تاجیک در خراسان/افغانستان و رابطه فرهنگی و تاریخی میان تاجیکستان و خراسان/افغانستان میتواند به روابط دیپلماتیک و سیاسی گروه طالبان با تاجیکستان اثرگذار باشد. گروه طالبان ممکن است تلاش کنند تا از واخان برای تسهیل ارتباطات خود با تاجیکستان استفاده کنند.
و تاجیکستان به دلیل سیاست‌های امنیتی‌اش و نگرانی از بی‌ثباتی در خراسان/افغانستان، ممکن است نقش مهمی در تسهیل یا محدود کردن تعاملات منطقه‌ای گروه طالبان از طریق واخان داشته باشد.
۳. اهمیت برای چین: چین به واخان به عنوان نقطه‌ای استراتژیک برای جلوگیری از نفوذ گروه‌های افراطی به منطقه سینکیانگ نگاه می‌کند. همچنان واخان میتواند بخشی از پروژه‌های اقتصادی چین مانند کمربند و جاده باشد و اتصال مستقیم چین به خراسان/افغانستان را تقویت کند. هم چنان کنترل چین بر این مرز میتواند قدرت نفوذ این کشور در آسیای مرکزی و جنوب آسیا را تقویت کند.
چین به شدت نگران نفوذ گروه‌های افراطی و جدایی‌طلب (مانند جنبش اسلامی ترکستان شرقی) از طریق دهلیز واخان به منطقه سینکیانگ است. دهلیز واخان برای چین یک منطقه استراتژیک برای نظارت بر تحرکات مرزی و جلوگیری از قاچاق مواد مخدر و انسان است. چین با همکاری خراسان/افغانستان و تاجیکستان تلاش می‌کند تا دهلیز واخان را به منطقه‌ای امن تبدیل کند که تهدیدی برای ثبات منطقه‌ای نباشد.
با توجه به گزارش شبکه بی بی سی در ۵ مرداد ۱۴۰۳ – ۲۶ ژوئیه ۲۰۲۴: امیرخان متقی، وزیر خارجه گروه طالبان در دیدار با لی چون، معاون وزارت فرهنگ و گردشگری چین خواهان اتصال زمینی خراسان/افغانستان و چین از طریق واخان بدخشان شد و پیوند دادن زمینی میان دو کشور را از اولویت‌های حکومت گروه طالبان خواند.
روزنامه چینی «مورنینگ پست» در ۲۶ ژانویه گزارش داد که با وجود تکمیل بخشی از این راه اتصالی در خراسان/افغانستان، پکن در مورد دسترسی زمینی آن کشور به خاک چین به خاطر «نگرانی‌های امنیتی» احتیاط می‌کند.
در گزارش این رسانه آمده که در حال حاضر، هیچ تسهیلات گمرکی در منطقه مرزی خود در استان سینکیانگ با خراسان/افغانستان وجود ندارد و قصدی نیز برای ایجاد یک گذرگاه رسمی ندارد و تنها مرزبانان در گذرگاه «واخجیر» گشت‌زنی می‌کنند.
از آنجا که واخان تنها نقطه مرزی خراسان/افغانستان با چین است، گروه طالبان میتواند در چارچوب مذاکرات امنیتی با چین، به این کشور اطمینان دهد که مانع از فعالیت گروه‌های تروریستی مانند جنبش اسلامی ترکستان شرقی در این منطقه خواهد شد. گروه طالبان ممکن است با پذیرش طرح‌های اقتصادی چین در این منطقه، به تحکیم روابط با پکن بپردازد. و هم چنان گروه طالبان می‌توانند از واخان برای همکاری‌های امنیتی با چین در راستای مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر استفاده کنند.
۴. اهمیت واخان برای پاکستان: چشم انداز توسعه طلبانه‌ای پاکستان با توجه به ظرفیت‌ها و موقعیت ژئو استراتیژیک این منطقه و با توجه به نزدیکی واخان به منطقه قراقروم و کشمیر، این دهلیز را به یک منطقه حساس برای پاکستان تبدیل کرده است. پاکستان از دهلیز واخان به عنوان منطقه‌ای برای نظارت بر تحرکات نظامی و امنیتی کشورهای همسایه استفاده می‌کند. همچنان پاکستان به واخان به عنوان نقطه‌ای کلیدی برای تقویت ارتباطات خود با خراسان/افغانستان و آسیای مرکزی نگاه می‌کند.
پاکستان به عنوان یکی از همسایگان اصلی خراسان/افغانستان، از مدت‌ها پیش نقش مهمی در حمایت از گروه طالبان ایفا کرده است. واخان به عنوان یک نقطه مرزی حساس برای پاکستان، میتواند در استراتژی‌های امنیتی و سیاسی این کشور نقش کلیدی ایفا کند. پاکستان با توجه به نفوذ و گستردگی حضور استراتیژیکی که بر گروه طالبان دارد سعی دارد تا این منطقه را با توجه به افکار عامه مخالف آن نیز بخشی از خاک خود نماید و چنین ظرفیت که بتواند آن را ضمیمه خاک خودش سازد نیز در این شرایط زمانی موجود است.
عمده ترین سود پاکستان از سلطه بر دهلیز واخان کنترل نفوذ بر خراسان/افغانستان است. پاکستان میتواند از این منطقه برای نظارت بر تحرکات خراسان/افغانستان در مناطق شمالی و جلوگیری از تهدیدهای امنیتی استفاده کند. همچنان موقعیت استراتژیک در برابر هند: نزدیکی واخان به کشمیر باعث شده تا پاکستان به این منطقه به عنوان یک نقطه استراتژیک در مقابل هند توجه ویژه داشته باشد.
با در نظر داشت اقدامات اخیر در ابراز نظرهای منابع پاکستانی آژانس خبرگزاری پژواک به این امر پرداخته است طوری که منبع مذکور نگاشته است: «پاکستان در این پروژه تنها نقش ترانزیتی دارد و به دلیل وضعیت بد اقتصادی، بسیار علاقه‌مند است، تا تولیدات و محصولات زراعتی خود را از این طریق به آسیای‌مرکزی بفرستد؛ بنابراین پاکستان از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۹ میلادی اقتصاد ورشکسته‌اش را توسط پروژۀ سی‌پک (راه آهن از بندر گوادر پاکستان تا منطقۀ کاشی چین) نگهداشت؛ در نتیجۀ این پروژه، عواید ناخالص سالانۀ پاکستان هفت درصد افزایش یافته‌است.»
دکتر تره‌کی یکی از استادان دانشگا که این آژانس با وی مصاحبه نموده است باور دارد که در برخی از مناطق واخان و اشکاشم، میان کشورهای پاکستان و تاجکستان حدود ۱۸ کیلومتر فاصله وجود دارد؛ اگر این سرک ۱۸ کیلومتری بین کوه‌های پاکستان و تاجکستان اعمار گردد؛ در این صورت، بزرگراه سی.پک به بزرگراه بی. آر. آی شمالی متصل خواهد شد؛ با این کار، پاکستان خواهد توانست، از این دو مسیری که بیش از ۱۰ هزار کیلومتر طول دارد، به طور رایگان استفاده کند و اموال خود را به آسانی میتواند به آسیای مرکزی و اروپای شرقی صادر کند.
با توجه به نیت پاکستان در پی تطبیق برنامه استراتیژیکش تره‌کی ادعا می‌کند: اکنون پاکستان «بی‌شرمانه» در تلاش است، تا یک توافقنامۀ درازمدت اتصال راه‌های ترانزیتی (سی.پک و بی. آر. آی) را بر خراسان/افغانستان تحمیل کند. به گفتۀ او، هرچند اتصال این راه برای خراسان/افغانستان مفید واقع خواهد شد؛ اما پرسش این است که آیا این کار توسط خود افغان‌ها (شهروندان خراسان/افغانستان) انجام و منفعت‌اش برای خراسان/افغانستان خواهد رسید و یا اینکه به همکاری سیاسی و اقتصادی چینایی‌ها توسط پاکستانی‌ها انجام خواهد شد، تا منفعت‌اش به پاکستان و چین برسد؟
این که آیا گروه طالبان می‌توانند با پاکستان برای کنترل بهتر مرزهای مشترک، از جمله در واخان، همکاری کنند تا تهدیدات تروریستی و قاچاق مواد مخدر از مرزهای مشترک کاهش یابد در حاله‌ای از ابهام قرار دارد. اما چیزی که در نیت دولت مردان پاکستان وجود دارد و دارد آشکار می‌شود با توجه به منابع محلی این است که پاکستان علاقه‌مند است که خطوط «بی آر ای» و «سی‌پک» را در شمال خراسان/افغانستان (واخان) وصل کند، تا نه تنها مواد چینایی از این مسیر به کشورهای حوزۀ خلیج فرستاده شود، بلکه پاکستان نیز مواد تجارتی خود را به کشورهای آسیای‌مرکزی و روسیه صادر کند.
واخان میتواند به عنوان یک مسیر ترانزیتی برای کالاها و انرژی از خراسان/افغانستان به پاکستان مورد استفاده قرار گیرد، که در این صورت پاکستان ممکن است به گروه طالبان کمک کند تا از این منطقه برای گسترش روابط اقتصادی بهره‌برداری کنند.
همچنان در خبرگزازی پژواک به نقل از سید مسعود، استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه کابل در مورد موضوع واخان که در فیسبوکش نگاشته‌است، «این پاکستان خواهد بود که آسیای جنوبی، آسیای‌مرکزی و آسیای شرقی را با هم وصل کند و خراسان/افغانستان مانند همه چیز دیگر این مقام را نیز به آسانی از دست خواهد داد.»
او می‌گوید: «موقعیت استراتیژیک خراسان/افغانستان که خودش یک ثروت است؛ به پاکستان انتقال می‌شود، پس به حرکت‌های استعماری و استثماری این طفل (پاکستان) که تازه در راه اجرای استعمار قدم می‌گذارد، نه بگویید.»
قابل یاد آوری است که وزارت امورخارجۀ روسیه در ماه حوت سال ۱۳۹۹ در تویترش تصویری از نقشۀ خراسان/افغانستان را که در آن منطقۀ سرحدی شمال کشور نادرست نشان داده شده بود، منتشر کرده بود. در این تصویر، مرز خراسان/افغانستان با چین در واخان قطع شده و پاکستان با تاجکستان متصل نمایان می‌شود.
واکنشی که در آن زمان توسط دولت جمهوریت نشان داده شد چندان با منافع داخلی خراسان/افغانستان مصداق کامل نداشت و تنها واکنش‌های انفرادی بود که نقشه‌های پنهانی روسیه و پاکستان را تا سقوط جمهوریت به تعویق انداخت در ادامه گزارش پژواک آمده است که:
سفارت حکومت پیشین خراسان/افغانستان در شهر دوشنبه تاجکستان در ماه اسد سال ۱۳۹۳ مکتوبی را در مورد دهلیز واخان – چترال به وزارت امور خارجۀ کشور فرستاده بود. در این مکتوب که یک نسخۀ آن به دست پژواک رسیده، آمده‌است: «پاکستان با استفاده از مافیای تروریزم و مواد مخدر در تلاش است تا به هدف موجودیت خود، منطقه را بی‌ثبات کند.» بر اساس این مکتوب، سفیر پاکستان به‌تاریخ ۳۰ جوزای سال ۱۳۹۳ در اقامتگاه سفیر فرانسه در تاجکستان گفته بود که نوازشریف، نخست وزیر وقت پاکستان در مورد دهلیز واخان – چترال گفتگوی مفصلی را با رئیس جمهور تاجکستان انجام داده و هر دو طرف توافق کرده‌اند، تا این مسیر به همکاری خراسان/افغانستان ساخته شود که با ایجاد این مسیر، تاجکستان به آب‌های آزاد پاکستان راه پیدا خواهد کرد.
در این مکتوب، به نقل از سفیر وقت پاکستان در تاجکستان آمده‌است: «پاکستان تمایل جدی به ساخت این مسیر دارد، مطالعات امکان سنجی این راه از طریق ستلایت به همکاری مشاورین اتریشی و هسپانیایی انجام شده‌است.» طبق معلومات این مکتوب، بررسی‌ها نشان داده، با ایجاد حدود ۱۰ کیلومتر تونل در واخان که هزینۀ آن ۲۴ میلیون دالر امریکایی میباشد، تاجکستان به بندر گوادر متصل می‌گردد و پاکستان به راحتی به آسیای‌مرکزی راه پیدا می‌کند.
اما در این مکتوب به نقل از دوکتور عبدالغفور آرزو، سفیر وقت خراسان/افغانستان آمده‌است: «رئیس جمهور تاجکستان پیش از آنکه به پاکستان در سال ۱۳۸۹ سفر نماید، در دیداری ویژه برایم گفت: مطمین باشید، هرگز راجع به کریدور چترال – واخان با جانب پاکستان گفتگو نخواهم کرد، منافع و رضایت خراسان/افغانستان برای تاجکستان اولویت دارد، پیام من را به رئیس جمهور خراسان/افغانستان برسانید.»
همچنان، عبدالغفور آرزو نگاشته‌است، سفیر ایالات متحدۀ امریکا در تاجکستان به‌تاریخ ۲ سال ۱۳۹۳ به او گفته‌است، سفیر پاکستان از دو سال به اینسو به گونۀ مستمر از وی می‌خواهد که ایالات متحده، تاجکستان را تحت فشار قرار دهد تا با ایجاد دهلیز چترال – واخان موافقت نماید، اما امریکا به دلیل اینکه، این منطقه مربوط خراسان/افغانستان است، از چنین طرحی حمایت نمی‌کند.
در مکتوب آمده‌است، بدون شک، با ایجاد چنین دهلیز، حیثیت خراسان/افغانستان به عنوان مرکز تجارت و ترانزیت در منطقه، آسیب جدی خواهد دید و این کشور دیگر پل اتصال آسیای مرکزی با جنوب آسیا نخواهد بود؛ بنابراین، پلان استراتیژیک این دهلیز باید به صورت جدی و مستمر مورد مطالعه قرار گیرد و گر نه هر گونه سیاست غیرفعال و عدم توجه باعث ضررهای جبران ناپذیر خواهد شد.
دهلیز واخان به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود، نقش کلیدی در سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ایفا می‌کند. این منطقه به عنوان یک منطقه حائل و نقطه اتصال، مورد توجه قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی است. با وجود چالش‌ها، واخان میتواند در تقویت همکاری‌های سیاسی، امنیتی، و اقتصادی میان کشورهای همسایه و قدرت‌های جهانی نقش مهمی ایفا کند. این منطقه میتواند به عنوان نقطه‌ای برای نظارت، کنترل مرزها، و مبارزه با تهدیدهای تروریستی و قاچاق عمل کند. با این حال، توسعه زیرساخت‌ها، تقویت همکاری‌های بین‌المللی، و حل اختلافات مرزی میتواند به ایجاد ثبات و امنیت پایدار در این منطقه کمک کند.
همچنان دهلیز واخان به عنوان یک نقطه مرزی حساس و استراتژیک، در مناسبات بین‌المللی گروه طالبان نقش ویژه‌ای دارد. این منطقه میتواند به عنوان یک ابزار برای تقویت روابط امنیتی و اقتصادی گروه طالبان با همسایگان و قدرت‌های جهانی مورد استفاده قرار گیرد. در عین حال، چالش‌های امنیتی، نظارت بین‌المللی، و روابط پیچیده گروه طالبان با کشورهای مختلف موجب می‌شود که واخان به نقطه‌ای کلیدی در سیاست خارجی گروه طالبان تبدیل شود.
۴. توان سنجی گروه طالبان در دفاع از واخان
حفظ اراضی دهلیز واخان برای گروه طالبان به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، سیاسی و امنیتی خاص این منطقه چالش‌های بسیاری دارد. در حالی که گروه طالبان ممکن است در حال حاضر قادر به حفظ کنترل بر برخی از بخش‌های این منطقه باشند، عواملی همچون موقعیت سخت‌گذر، وضعیت امنیتی، تهدیدات تروریستی، و تنش‌های مرزی میتواند برای آنها چالش‌برانگیز باشد. عوامل مساعد برای گروه طالبان در حفظ اراضی واخان را می‌توان در مولفه‌های ذیل مورد توجه قرار داد:
۱. کنترل کلی بر خراسان/افغانستان: از زمان تصرف کابل در ۲۰۲۱، گروه طالبان به طور کلی بر بیشتر مناطق خراسان/افغانستان از جمله منطقه واخان تسلط دارند. این تسلط به گروه طالبان امکان میدهد تا در سطح کلی بر این اراضی نظارت کنند.
۲. نیاز به امنیت داخلی: گروه طالبان ممکن است در تلاش باشند که منطقه واخان را به عنوان نقطه‌ای استراتژیک و مرزی برای جلوگیری از تهدیدات خارجی و داخلی خود، به ویژه در برابر گروه‌های مخالف و تروریستی، حفظ کنند.
۳. حمایت از سیاست‌های مرزی: گروه طالبان به خوبی می‌دانند که مرزهای خراسان/افغانستان، از جمله مرز واخان با چین و تاجیکستان، به عنوان مناطق حساس و استراتژیک به حساب می‌آید. بنابراین، حفظ امنیت این مناطق ممکن است از نظر سیاسی و اقتصادی برای حکومت گروه طالبان اهمیت ویژه‌ای داشته باشد.
چالش‌ها و موانع پیش‌رو برای گروه طالبان در حفظ اراضی واخان
۱. ویژگی‌های جغرافیایی سخت و دشوار
۲. نفوذ گروه‌های تروریستی: مناطق کوهستانی واخان می‌توانند پناهگاهی برای گروه‌های تروریستی و مخالفان گروه طالبان شوند. گروه‌هایی مانند جبهه مقاومت ملی و دیگر نیروهای مخالف گروه طالبان می‌توانند در این مناطق مخفی شوند و حملاتی علیه حکومت گروه طالبان ترتیب دهند.
۳. تهدیدات امنیتی از سوی کشورهای همسایه: با توجه به نزدیکی واخان به مرزهای چین و تاجیکستان، گروه طالبان باید به امنیت این مرزها توجه ویژه‌ای داشته باشند. تهدیداتی مانند نفوذ گروه‌های افراطی از خراسان/افغانستان به چین و آسیای مرکزی، میتواند روابط گروه طالبان با همسایگان را تحت فشار قرار دهد و در صورت عدم کنترل مناسب، این تهدیدات به بی‌ثباتی در این منطقه منجر شود.
۴. کمبود زیرساخت‌ها و منابع
۵. تداخل منافع کشورهای منطقه‌ای: کشورهای همسایه مانند چین، تاجیکستان و پاکستان هر کدام دارای منافع خاص خود در منطقه واخان هستند. این منافع ممکن است به فشارهای سیاسی و امنیتی برای گروه طالبان منجر شود. به‌ویژه در صورت تقویت روابط کشورهای همسایه با گروه‌های مخالف گروه طالبان، ممکن است این منطقه برای گروه طالبان تحت تهدید قرار گیرد.
خلاصه این که گروه طالبان به رغم تسلط کلی بر خراسان/افغانستان، حفظ اراضی واخان را با چالش‌های متعدد امنیتی، جغرافیایی و سیاسی مواجه خواهند بود. در حالی که گروه طالبان ممکن است قادر به حفظ کنترل نسبی بر این منطقه باشند، اما ویژگی‌های جغرافیایی سخت، تهدیدات امنیتی از جانب گروه‌های مخالف، و فشارهای منطقه‌ای میتواند باعث کاهش قدرت کنترل آنها بر این منطقه شود. برای حفظ اراضی واخان، گروه طالبان به همکاری‌های منطقه‌ای، تقویت زیرساخت‌ها، و مدیریت بهینه منابع انسانی و امنیتی نیاز دارند.
