نویسنده: دکتر مانی فرهمند

طرح مسئله

تنش‌های مرزی خراسان/افغانستان با همسایگان همواره به دلیل موقعیت جغرافیایی، تاریخی و تنوع قومی کشور در طول دهه‌ها و حتی قرن‌ها وجود داشته است. خراسان/افغانستان، که از لحاظ جغرافیایی در تقاطع آسیای میانه و جنوب آسیا قرار دارد، همواره درگیری‌ها و تنش‌هایی با همسایگان خود در رابطه با مرزها داشته است. در اینجا پشینه این تنشها را مختصراً بیان نموده ایم:

۱. پاکستان: مهم‌ترین منبع تنش، خط دیورند است که خراسان/افغانستان آن را به رسمیت نمی‌شناسد. این خط مناطق پشتون‌نشین را به دو بخش تقسیم کرده است. همچنین، اتهامات حمایت پاکستان از گروه طالبان و درگیری‌های مرزی مکرر باعث افزایش تنش شده است. ۲. ایران: اختلافات بر سر آب رودخانه هلمند و مسائلی چون مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران از عوامل اصلی تنش‌ها هستند. ۳. تاجیکستان: نگرانی از نفوذ گروه‌های شورشی و افراطی به خاک تاجیکستان موجب برخی تنش‌های مرزی شده است. ۴. ترکمنستان و ازبکستان: این کشورها بیشتر به دلیل نگرانی‌های امنیتی ناشی از فعالیت گروه‌های مسلح در مرزهای مشترک با خراسان/افغانستان درگیر تنش‌هایی بوده‌اند. این تنش‌ها عمدتاً ناشی از اختلافات مرزی، مسائل امنیتی، و منابع طبیعی هستند.

اما اکنون پس از تسلط گروه طالبان بر خراسان/افغانستان باید توضیح داد که این گروه، نگاه حداقلی بر مناسبات و روابط بین‌المللی دارند و برای طالبان به عنوان گروهی که برای کشورهای همسایه به عنوان رژیم دوفاکتو شناخته شده است؛ عرف بین‌المللی به ویژه مناسبات مرزی با همسایه‌گان چیز نا شناخته و نا متعارفی است؛ طوری که در دور نخست سلطه این گروه بر خراسان/افغانستان نیز از پنج کشور همسایه با چهار کشور به استثنای پاکستان برخوردی خصمانه داشته اند و اکنون نیز به کشورهای همسایه علی‌الرغم چراغ سبزهای این کشورها به حکومت طالبان، با در نظر داشت منافع حداقلی اما عمق استراتیژی که (مبتنی بر داعیه حمایت از گروه‌های اسلام‌گرای آسیای میانه و سنی‌های ایران دارند.) این امر موجب درگیری‌های خشونت بار مرزی شده است.بنابرین تعریف گروه طالبان از همسایه‌گان: حمایت از جریان‌های اسلامی رادیکال در منطقه (خراسان بزرگ) با تعریف اسلام‌گرایی افغانی (پشتونی) اند و به همین سبب تشکیل امارت اسلامی افغانستان بخشی از کارهای ابتدایی ایجاد خلافت اسلامی می‌باشد و در واقع نگاه امارت گروه طالبان به نظام‌های سیاسی کشورهای همسایه، نگاه یک جانبه و گزرا است که با تقویت اسلام سیاسی این کشورها بساط این نظام‌های غیر دینی و اسلامی بر چیده خواهد شد.

پیشینه درگیری‌های مرزی

۱. تنش‌های مرزی با پاکستان

الف) خط دیورند: یکی از اصلی‌ترین منابع تنش بین خراسان/افغانستان و پاکستان، خط دیورند است که در سال ۱۸۹۳ بین امیر عبدالرحمن خان، پادشاه خراسان/افغانستان، و بریتانیا به عنوان مرز بین دو کشور ترسیم شد. این خط به عنوان مرز بین خراسان/افغانستان و هند بریتانیایی (پاکستان امروزی) تعیین شد. با این حال، از زمان استقلال پاکستان در سال ۱۹۴۷، هیچ دولت خراسان/افغانستانی خط دیورند را به عنوان مرز رسمی نپذیرفته است. دلیل این مخالفت این است که خط دیورند مناطق پشتون‌نشین را به دو بخش تقسیم کرده و خراسان/افغانستان بر این باور است که این مناطق باید بخشی از خراسان/افغانستان باشند.

ب) مسائل امنیتی و شورشیان: علاوه بر موضوع خط دیورند، پاکستان و خراسان/افغانستان درگیر تنش‌های امنیتی هستند. دولت خراسان/افغانستان همواره پاکستان را به حمایت از طالبان و گروه‌های شورشی متهم کرده است که از مناطق مرزی پاکستان به عنوان پناهگاه استفاده می‌کنند. این مسائل به ایجاد تنش‌های مداوم در مرز دو کشور منجر شده است.

ج) درگیری‌های مرزی: در طول سال‌های گذشته، بارها درگیری‌های مرزی بین نیروهای خراسان/افغانستان و پاکستان رخ داده است. این درگیری‌ها معمولاً بر سر کنترل مرزها، عبور غیرقانونی، و ساختارهای مرزی ایجاد شده توسط پاکستان بوده است. گاهی پاکستان تلاش کرده است تا حصارکشی‌هایی در امتداد خط دیورند انجام دهد، که این اقدام با اعتراض‌های شدید خراسان/افغانستان مواجه شده است.

۲. تنش‌های مرزی با ایران

الف) آب رودخانه هلمند: یکی از مهم‌ترین مسائل مرزی بین خراسان/افغانستان و ایران، موضوع رودخانه هلمند است. این رودخانه از خراسان/افغانستان سرچشمه می‌گیرد و به سمت ایران جریان دارد. اختلافات تاریخی بر سر میزان آبی که باید از این رودخانه به ایران برسد، همواره منبع تنش بوده است. در دهه‌های گذشته، تلاش‌هایی برای حل این مشکل از طریق قراردادهای آبی صورت گرفته است، اما خشکسالی‌های اخیر و نیازهای روزافزون هر دو کشور به آب، این تنش‌ها را دوباره برجسته کرده است.

ب) مسائل امنیتی و پناهجویان: ایران همچنین به دلیل مسائل امنیتی و حضور پناهجویان افغان در خاک خود، نگرانی‌هایی دارد. مهاجرت گسترده افغان‌ها به ایران به دلیل جنگ و مشکلات اقتصادی، گاه باعث تنش‌های سیاسی و اجتماعی شده است.

۳. تنش‌های مرزی با تاجیکستان

تنش‌های خراسان/افغانستان با تاجیکستان کمتر از کشورهای دیگر بوده است. با این حال، درگیری‌هایی در رابطه با عبور غیرقانونی مرزی و حضور گروه‌های شورشی در مناطق مرزی این دو کشور وجود داشته است. تاجیکستان همواره نگران نفوذ گروه‌های افراطی و شورشی از خراسان/افغانستان به خاک خود بوده است. این تنش‌ها به ویژه پس از سقوط دولت جمهوری خراسان/افغانستان و به قدرت رسیدن طالبان بیشتر شده است.

۴. تنش‌های مرزی با ترکمنستان

خراسان/افغانستان و ترکمنستان به طور کلی روابط مرزی آرام‌تری نسبت به کشورهای دیگر داشته‌اند. ترکمنستان به دنبال حفظ روابط تجاری و انرژی با خراسان/افغانستان است و تلاش کرده تا از درگیری‌های مرزی و اختلافات سیاسی با این کشور اجتناب کند. با این حال، مشکلات امنیتی در مناطق مرزی این دو کشور به ویژه با توجه به فعالیت گروه‌های مسلح و تروریستی در شمال خراسان/افغانستان، باعث نگرانی ترکمنستان شده است.

۵. تنش‌های مرزی با ازبکستان

خراسان/افغانستان و ازبکستان به طور سنتی روابط نزدیک‌تری نسبت به برخی از کشورهای دیگر منطقه داشته‌اند. با این حال، نگرانی‌های امنیتی به ویژه در رابطه با فعالیت‌های گروه‌های تروریستی در شمال خراسان/افغانستان همواره مطرح بوده است. ازبکستان نگران نفوذ گروه‌های افراطی اسلامی به خاک خود از طریق مرز خراسان/افغانستان است.

همانطور که اشاره شد: خراسان/افغانستان به دلیل موقعیت جغرافیایی پیچیده و تاریخچه مرزهای استعماری، همواره با چالش‌های مرزی و اختلافات با همسایگانش روبرو بوده است. تنش‌ها با پاکستان بر سر خط دیورند و مسائل امنیتی، اختلافات با ایران بر سر منابع آبی و مسائل مهاجرت، و نگرانی‌های امنیتی با سایر همسایگان، از مهم‌ترین مسائل مرزی خراسان/افغانستان به شمار می‌روند. حل این مسائل نیازمند دیپلماسی فعال و همکاری‌های منطقه‌ای است، اما تحولات داخلی خراسان/افغانستان و شرایط سیاسی منطقه‌ای همواره به این تنش‌ها دامن زده‌اند.

افزایش درگیری مرزی در سه سال اخیر با همسایگان

طبق آمار منتشر شده در سایت‌های خبری پس از فرو پاشی نظام جمهوریت در خراسان/افغانستان تنش‌های مرزی به شکل مستمر افزایش یافته است طوری که دیدبان امنیت خراسان/افغانستان گروه طالبان در ۳ سال ۴۵ بار با کشورهای همسایه درگیر شده‌ است. بنابرین افزایش درگیری طالبان با همسایگان افغانستان پس از به قدرت رسیدن مجدد این گروه در سال ۲۰۲۱ به دلایل مختلفی رخ داده است:

۱. عدم مشروعیت بین‌المللی: گروه طالبان هنوز توسط بسیاری از کشورهای همسایه به طور رسمی به رسمیت شناخته نشده‌اند. این امر موجب افزایش تنش‌های دیپلماتیک و مرزی شده است، زیرا همسایگان به دنبال تأمین منافع و امنیت خود هستند.

۲. اختلافات مرزی قدیمی: تنش‌های مرزی، به ویژه با پاکستان بر سر خط دیورند و با ایران بر سر آب رودخانه هلمند، از قدیم وجود داشته و با قدرت‌گیری طالبان دوباره برجسته شده است.

۳. مسائل امنیتی: گروه طالبان متهم به پناه دادن به گروه‌های شورشی و افراطی مانند تحریک طالبان پاکستانTTP هستند که باعث نگرانی‌های امنیتی کشورهای همسایه، به ویژه پاکستان، شده است.

۴. مهاجرت و پناهجویان: با اشغال خراسان/افغانستان توسط گروه طالبان، موج جدیدی از مهاجرت غیرقانونی به کشورهای همسایه مانند ایران و پاکستان شکل گرفته است. این بحران پناهجویان باعث افزایش تنش‌های مرزی و درگیری‌ها شده است.

۵. نگرانی‌های اقتصادی و تجاری: تغییرات در سیاست‌های تجاری و گذرگاه‌های مرزی پس از به قدرت رسیدن گروه طالبان باعث نگرانی‌های اقتصادی همسایگان شده است که ممکن است به قطع تجارت یا افزایش بازرسی‌های مرزی منجر شود.

نقش اسلام‌گرایی بر تنش‌های مرزی گروه طالبان

این عوامل در مجموع باعث تشدید درگیری‌ها و افزایش تنش‌ها میان گروه طالبان و کشورهای همسایه خراسان/افغانستان شده است. نقش اسلام از منظر گروه طالبان و تنش‌های مرزی را مزید بر این رویدادها می‌توان باز شناخت طوری که: اسلام‌گرایی سیاسی به طور غیرمستقیم نقش مهمی در درگیری‌های مرزی خراسان/افغانستان و همسایگانش ایفا می‌کند. این نقش بیشتر از طریق تأثیرات ایدئولوژیک و حمایت از گروه‌های افراطی در مناطق مرزی بروز می‌یابد:

۱. حمایت از گروه‌های افراطی: گروه طالبان، به عنوان یک گروه اسلام‌گرای سیاسی، با گروه‌هایی مانند تحریک طالبان پاکستان TTP که در پاکستان فعالیت می‌کنند، ارتباط دارند. این گروه‌ها به دنبال ایجاد حکومت‌های اسلامی بر اساس تفسیر سخت‌گیرانه‌ای از شریعت هستند و فعالیت‌های آنها منجر به افزایش ناامنی در مناطق مرزی می‌شود. حضور این گروه‌ها باعث ایجاد تنش و درگیری میان افغانستان و پاکستان شده است.

۲. اختلافات مذهبی و ایدئولوژیک: برخی از همسایگان خراسان/افغانستان، مانند ایران که یک نظام سیاسی شیعه‌مذهب دارد، با طالبان که به شدت به اسلام سنی و تفسیر خاصی از آن پایبند هستند، اختلافات مذهبی و ایدئولوژیک دارند. این اختلافات می‌تواند به بی‌اعتمادی و افزایش تنش‌ها در روابط مرزی و سیاسی منجر شود.

۳. تأثیر اسلام‌گرایی بر سیاست‌های منطقه‌ای: برخی کشورهای همسایه نگران نفوذ ایدئولوژی اسلام‌گرای گروه طالبان در میان جمعیت‌های خود هستند. برای مثال، تاجیکستان نگران تأثیرات این ایدئولوژی بر مسلمانان داخل خاک خود و همچنین بر گروه‌های شورشی است. این نگرانی‌ها باعث اقدامات امنیتی مرزی و در نتیجه افزایش درگیری‌ها می‌شود.

۴. رقابت‌های ایدئولوژیک و منطقه‌ای: کشورهای همسایه مانند ایران و پاکستان ممکن است از گروه‌های اسلام‌گرای خاصی برای تأمین منافع استراتژیک خود در خراسان/افغانستان حمایت کنند. این رقابت‌های منطقه‌ای و ایدئولوژیک، درگیری‌های مرزی را افزایش می‌دهد، به ویژه در مناطقی که گروه‌های مختلف با حمایت کشورهای همسایه فعال هستند.

در مجموع، اسلام‌گرایی سیاسی با ایجاد زمینه‌ای برای فعالیت گروه‌های افراطی و تشدید اختلافات ایدئولوژیک و مذهبی، به طور غیرمستقیم در افزایش درگیری‌های مرزی بین افغانستان و همسایگان نقش داشته است.

میزان درگیری‌های مرزی در سه سال اخیر

درگیری‌های مرزی گروه طالبان با همسایگان افغانستان پس از به قدرت رسیدن آن‌ها در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است، اما شدت و میزان این درگیری‌ها در مناطق مختلف و با کشورهای گوناگون متفاوت است. بر اساس آمار دیدبان امنیت خراسان/افغانستان که توسط سایت العربیه فارسی منتشر یافته است: گروه طالبان

۱. ۱۹ بار با پاکستان،

۲. ۱۶ بار با ایران و

۳. ۱۰ بار با کشورهای آسیای میانه درگیر شده‌است.

این نهاد با نشر گزارشی اعلام کرد که درگیری‌های مرزی گروه طالبان با کشورهای همسایه «سبب ۱۰۰ کشته و ۶۷ زخمی، شامل تمام طرف‌ها به شمول افراد ملکی شده است».

نهاد «دیدبان امنیت خراسان/افغانستان» که متعلق به مقام‌های امنیت ملی حکومت پیشین خراسان/افغانستان است، درگیری‌های مرزی میان طالبان و همسایگان را در جریان سه سال حکومت این گروه (۱۵ آگست ۲۰۲۱- ۱۵ آگست ۲۰۲۴) بررسی کرده است. در گزارش آمده است که عوامل تنش‌ها «به دلیل نا آشنایی گروه طالبان با موضوعات مرزی صورت گرفته است».

این نهاد گزارش داد که در بعضی موارد این تنش‌ها و درگیری‌ها «به علت تحرکات گروه‌های تروریستی از داخل خاک خراسان/افغانستان بر علیه همسایگان» صورت گرفته است. این گزارش نشان داد که حدود ۹۰ درصد تنش‌های مرزی با همسایگان به درگیری نظامی منجر شده است. «دیدبان امنیت خراسان/افغانستان» افزود که در سال ۲۰۲۲ بمباران هواپیماهای پاکستانی در ولایت خوست و کنر منجر به کشته و زخمی شدن ۵۰ تن، که بیشترین آنها افراد ملکی بودند.

نتیجه‌گیری

درگیری های مرزی میان حکومت گروه طالبان با همسایگان خراسان افغانستان بصورت فشرده با شدت و ضعف‌های مشخص بوده است طوری که:

۱. تنش‌های مرزی با پاکستان یکی از شدیدترین درگیری‌های طالبان بوده است. مناطق مرزی به‌ویژه در امتداد خط دیورند شاهد درگیری‌های مکرر بین نیروهای طالبان و مرزبانان پاکستانی بوده است. پاکستان همچنین طالبان را به پناه دادن به گروه‌های شورشی مانند تحریک طالبان پاکستان TTP متهم کرده است، که این مسئله به افزایش ناامنی و حملات مرزی منجر شده است.

۲. ایران: درگیری‌های مرزی با ایران بیشتر به دلیل اختلافات بر سر آب رودخانه هلمند و مسائل مربوط به مهاجران افغان در ایران رخ داده است. این درگیری‌ها گاهی منجر به تبادل آتش بین نیروهای طالبان و مرزبانان ایرانی شده، هرچند این تنش‌ها معمولاً به سرعت کنترل شده است.

۳. تاجیکستان: روابط طالبان با تاجیکستان به دلیل حمایت این کشور از جبهه مقاومت ملی و همچنین نگرانی‌های امنیتی ناشی از نفوذ گروه‌های مسلح، بسیار متشنج بوده است. درگیری‌های مرزی و استقرار نیروهای نظامی در نزدیکی مرز تاجیکستان توسط هر دو طرف گزارش شده است.

۴. ازبکستان و ترکمنستان: درگیری‌های مرزی طالبان با ازبکستان و ترکمنستان نسبت به پاکستان و ایران کمتر بوده است. با این حال، نگرانی‌های امنیتی و تجارت مرزی باعث ایجاد تنش‌های محدودی شده است، به‌ویژه زمانی که حملات گروه‌های شورشی یا قاچاقچیان مواد مخدر به این مناطق گزارش شده است.

در مجموع، درگیری‌های مرزی طالبان با همسایگان در مناطقی که اختلافات مرزی، مسائل امنیتی و مهاجرتی وجود دارد، به‌ویژه با پاکستان و ایران، به طور مکرر رخ می‌دهد.